In 8 stappen Nederland klimaatbestendig

Het Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering (DP NH) bracht het Manifest  ‘de Klimaatbestendige Stad’  uit, omdat er iets moet veranderen in de stad om de grote gevolgen van klimaatverandering te voorkomen of beperken. De ‘gevolgen’ van klimaatverandering zijn regelmatig in het (wereld)nieuws. In de stad zijn de gevolgen ook merkbaar. Hittestress in warme en droge perioden, wateroverlast op straat na een extreme regenbui. Iedereen is eigenaar van deze problemen, stelt Heesen, en iedereen kan bijdragen aan een oplossing:

Verandermanagement

John P. Kotter, emeritus hoogleraar organisatiekunde, beschrijft acht stappen die deel uit maken van elk veranderingstraject (Wikipedia, 2014). 1: Creëer een gevoel van urgentie; 2: verzamel een leidend team; 3: ontwikkel een visie en strategie voor verandering; 4: communiceer om draagvlak en betrokkenheid te creëren; 5: maak het anderen mogelijk om te handelen; 6: genereer zichtbare korte termijn successen; 7: houd het tempo hoog en consolideer behaalde successen ten behoeve van nieuwe successen; 8: creëer zo een nieuwe cultuur. Zorg dat het nieuwe gedrag resultaten op blijft leveren, totdat de verandering is ingesleten in het gewoontepatroon van burgers, professionals en organisaties. De doelstelling van de klimaatbestendige stad - in 2020 waterrobuust en klimaatbestendig handelen, in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust ‘zijn’- is te zien als een veranderingstraject waarin mensen zich bewust moeten worden van de ruimtelijke impact van klimaatverandering en hoe hierop beleidsmatig geanticipeerd kan worden.

1. Creëer een gevoel van urgentie

Een gevoel van urgentie beweegt mensen om oplossingen voor een probleem te bedenken. Het water moet letterlijk aan de lippen staan. Het gevoel van urgentie ontbreekt bij de ‘Klimaatbestendige Stad’ vaak, waardoor het niet overal als belangrijk thema op de agenda staat. Dat gevoelde urgentie bepalend is voor actiebereidheid voor klimaatadaptatie is de gemene deler van drie bijeenkomsten ‘op locatie’. In het Paleiskwartier in ’s-Hertogenbosch wordt niet direct ervaren wat de gevolgen van klimaatverandering op de stedelijke omgeving zijn, waardoor de urgentie van het klimaatbestendig maken van de stad minder gevoeld wordt. Het is dan moeilijk om mensen te enthousiasmeren om klimaatbestendig te ‘worden’. Hoe gebiedsspecifiek het gevoel van urgentie is, laat de gemeente Zwolle zien. Bij het door het Deltaprogramma geopperde idee om het IJsselmeerpeil met 1,5 meter te verhogen, kwam de gemeente in actie. De binnenstad van Zwolle ligt buitendijks, de stadsgracht staat in directe verbinding met het IJsselmeer en daarbij watert een groot achterliggend gebied af via de Zwolse stadsgracht. Een peilverhoging raakt de stad direct. Dit vraagt om actie, vanuit een duidelijke urgentie. Namelijk primaire waterveiligheid, maar ook klimaatbestendigheid. De DP NH proeftuin liftte mee op deze urgentie.

2. Verzamel een leidend team

Kotter geeft aan dat er een sterke geloofwaardige groep nodig is die de verandering stuurt, met leiderschapsvaardigheden en autoriteit, communicatieve en analytische vaardigheden en urgentiebesef. Ook draait het bij veranderingen in beleid veel om mensen die het beleid uit moeten voeren. De juiste mensen op de juiste plaats in een organisatie. In Hoofddorp, Zwolle en ’s-Hertogenbosch hebben proeftuinen plaatsgevonden, mogelijk gemaakt door DP NH. Dit zijn creatieve sessies waarin een vraagstuk rond toekomst- en klimaatbestendige inrichting van de stad verder wordt uitgewerkt. Een proeftuin wordt uitgevoerd op een locatie waar vraagstukken spelen op het gebied van klimaatbestendige stedenbouw. Proeftuinen dragen lokaal bij aan bewustwording en nieuwe inzichten voor de toekomst. Gemeenten, waterschappen, corporaties, private partijen en burgers werken samen in een ontwerpend onderzoek waarin gemotiveerde deelnemende personen cruciaal zijn voor een goed resultaat. Dit zal zich in de toekomst ook vertalen in het belang van een ‘leidende team’ om de opgave van de klimaatbestendige stad vorm te geven.

3. Ontwikkel een visie en strategie voor verandering

Wanneer de urgentie wordt gevoeld en wanneer er voldoende medestanders zijn om de opgave aan te gaan pakken, komt het aan op het vormen van een visie en strategie om de verandering in gang te zetten. Drie jaar geleden is door samenwerking tussen de gemeenten Zwolle, Kampen en Zwartewaterland, het waterschap, de provincie en de veiligheidsregio een gebiedsproces gestart. Om klimaatadaptatie te verankeren in beleid en uitvoering zijn acht leidende principes bedacht die bij ieder ruimtelijk besluit worden meegenomen. De eerste: waterveiligheid en klimaatbestendigheid als basis. Deze visie/strategie bestaat uit sociaaleconomische, ruimtelijke en duurzame principes die zorgen voor een toekomst- en klimaatbestendige IJssel-Vechtdelta.

In Hoofddorp is dit een planningsmechanisme dat bedacht middels een proeftuin waarin gemeente, waterschap, ontwikkelaar, drinkwaterbedrijf en andere stakeholders participeerden. Het planningsmechanisme houdt in dat het stedelijk beheer en de voorgenomen herstructurering, investeringen in vastgoed, openbare ruimte en ondergrondse infrastructuur worden gekoppeld aan doelstellingen van klimaatadaptatie. De zogenaamde meekoppelmetro.

Het resultaat van de proeftuin in Hoofddorp vertaald zich in een aantal bouwstenen waarin urgentie aantonen, evenals bij Kotter, stap een is. Bouwsteen 1 is de klimaat stresstest die inzicht biedt waar urgentie is of in de toekomst kan ontstaan (hittestress in de zomer of onderlopende straten bij extreme regenval) en waar klimaatadaptatie leidend moet zijn voor (her)ontwikkeling. De stresstest toont ook aan waar geen urgentie is, maar adaptatie op termijn wel belangrijk wordt. Meekoppelen is dan logisch. Wanneer op termijn de riolering vervangen moet worden, is het slim om onderhoud van de verharding, de openbare ruimte en de groenvoorziening hieraan te koppelen en daarin rekening te houden met het klimaat. In de klimaateffectatlas van Rotterdam is een voorbeeld van een stresstest te zien waarin verzorgingstehuizen zijn aangeduid. Gerichte maatregelen zijn dan mogelijk.

Bouwsteen 2 is gebiedsgerichte samenwerking. Dit geldt voor overheden onderling en intern (tussen afdelingen), maar ook samen met externe partijen via ‘slimme coalities’. Zo ontstaat een integrale gebiedsagenda met gedeelde belangen, die een gebiedsboekhouding of een publiekprivaat gebiedsfonds nodig heeft voor financieel en inhoudelijk commitment.

Bouwsteen 3 is de eigenlijke meekoppelmetro die moet resulteren in een ‘life cycle exploitatie’ (bouwsteen 4) waarin beheer en onderhoud van de verschillende belangen op elkaar zijn afgestemd. Een belemmering is dat ontwikkeling en onderhoud/beheer nu vaak financieel en organisatorisch gescheiden zijn. Om de meekoppelmogelijkheden te benutten moet er over de afscheidingen tussen de afdelingen heen gekeken worden. Een voorwaarde bij een gebiedsgerichte en meekoppelende aanpak is dat alle ruimtelijke ingrepen en veranderingen over bijvoorbeeld 30 jaar in beeld moeten zijn. 

In veel gemeenten worden er onbewust maatregelen genomen die positief zijn voor de klimaatadaptatie van de stad, zo ook in ’s-Hertogenbosch. Dit zijn meekoppelkansen waarin openbaar groen ‘toevallig’ een bijdrage levert aan het verzachten van hittestress en het vergroten van regenwaterinfiltratie in de grond. Dit pleit voor de koppeling van klimaatadaptatie met de al geplande onderhoudsagenda, zoals in Hoofddorp met de meekoppelmetro wordt beoogd. Het is belangrijk om alle afdelingen binnen de gemeente mee te nemen. Maak de afdeling ruimtelijke ordening, stedelijk groen, riolering, etc. bewust van het feit dat hun ingrepen óók bijdragen aan een klimaatbestendige stad, creëer zo bewustzijn. Niet een extra nieuwe opgave, maar ‘we doen het al lang’ en creëer op die manier draagvlak en betrokkenheid binnen de gemeente.

In 8 stappen Nederland klimaatbestendig

Het manifest de Klimaatbestendige stad vraagt om acties. De Deltabeslissing ‘ruimtelijke adaptatie’ die in september wordt genomen, moet ook worden omgezet in acties en uitvoering. Wie gaat wat doen en betalen, wie is waarvoor verantwoordelijk? Komt iedereen überhaupt in beweging waar het gaat om de klimaatbestendige stad, of blijft het alleen bij de koplopers die dit vaak al doen vanuit een gevoelde urgentie? Kortom, geen woorden maar daden. DP NH werkt aan een stimuleringsprogramma waarmee ook de Klimaatbestendige Stad nog beter over het voetlicht moet worden gebracht. Het manifest Klimaatbestendige Stad is een aanzet die verandering teweeg moet gaan brengen en maakt daarmee een belangrijk deel uit van stap 1 van Kotter. De stappen 4 tot en met 8 zijn met de eerste drie stappen al in gang gezet. Het is geen estafette, maar een ‘Escher proces’ waarin veel parallel en door elkaar heen loopt. Een nieuwe cultuur ‘creëer’ je niet, die ontstaat al gedurende het doorlopen van alle andere stappen.

De stappen van Kotter bieden een handreiking om een onomkeerbare transitie inzichtelijk te maken. Als alle stappen worden doorlopen kan Nederland in 2050 klimaatbestendig zijn. Dan is er een nieuwe cultuur waarin klimaatbestendigheid van steden een vanzelfsprekendheid zal zijn.

Bijeenkomsten Klimaatbestendige Stad op locatie

Platform31 organiseerde samen met DP NH in 2014 drie ‘Klimaatbestendige Stad op locatie’ bijeenkomsten in ’s-Hertogenbosch, Hoofddorp en Zwolle. Steden waar DP NH een proeftuin heeft gefaciliteerd. Lees hieronder de presentaties:

• presentatie ’s-Hertogenbosch
• presentatie Zwolle
• presentatie Hoofddorp

Klimaatadapatatie: water en ruimte verbinden

Droge voeten en voldoende zoet water zijn in Nederland niet vanzelfsprekend. De verwachte gevolgen van klimaatverandering zijn ingrijpend. De oplossingen liggen voor een deel in ruimtelijke adaptatie. Voor klimaatbestendige steden en regio’s staan burgers, bouwers en ontwikkelaars net zo goed aan de lat als gemeenten, provincies en waterschappen. Platform31 nodigt u uit om de verbinding tussen water en ruimte te leggen.

Binnenkort meer over de Klimaatbestendige Stad via platform31.nl/waterenruimte

Bron: Platform 31