Lammermarkt: Leidse huiskamer heringericht

De bouw van een ondergrondse parkeergarage bood een unieke kans op een grondige herinrichting, waardoor de verblijfsfunctie en evenementenfunctie aanmerkelijk worden versterkt. 

De Lammermarkt maakt deel uit van het Singelpark, een groene gordel rondom de historische binnenstad van Leiden. Om deze groene gordel te versterken, worden de verschillende parken de komende jaren met elkaar verbonden, wordt groen toegevoegd en bestaand groen versterkt. Bij de overgangen van park naar binnenstad, worden parkpleinen gemaakt. Levendige knooppunten voor de stad en het Singelpark, waarop men zich kan oriënteren en die een duidelijke aantrekkingskracht hebben op horeca en winkels.  

Verblijfsfunctie en evenementenfunctie 

Een van de pleinen waar dit voor geldt, is de Lammermarkt, een van de noordelijke bolwerken van de Leidse binnenstad. “Dat was voorheen een parkeerplaats met een molen, Molen De Valk, die door het groen grotendeels aan het zicht onttrokken was. Dat leidde op den duur tot sociaal onveilige situaties. Bovendien was ook het gebied rond de molen in de loop der jaren steeds kleiner geworden.” Belangrijk bij de herinrichting van de Lammermarkt waren de verblijfsfunctie en de evenementenfunctie. De Lammermarkt had die functies eeuwenlang gehad, maar met name de verblijfsfunctie raakte op de achtergrond toen het vanaf begin jaren 60 een parkeerterrein werd. De evenementenfunctie bleef wel grotendeels bestaan.  

Het ontwerp voor de herinrichting van de Lammermarkt is van Jeroen Marseille van het ontwerpbureau Marseille Buiten: “We wilden door het aanbrengen van een park langs het water en het verstevigen van het ‘vlees’ van het park met name de informele verblijfsfunctie verstevigen. We hebben er ook bewust voor gekozen om geen bankjes neer te zetten. Wel zijn er stevige randen, waar mensen op kunnen zitten. Die zijn echter ook mooi wanneer er niemand op zit. Ik verwacht dat de verblijfsfunctie gaat werken omdat de Lammermarkt een plek is die goed aan de looplijnen en goed bij de entree van de ondergrondse parkeergarage zit. Voetgangers kunnen het plein bovendien op twee manieren gebruiken: je kunt het plein dwars oversteken om het snelst van A naar B te komen, maar je kunt er ook flaneren of even langs het water gaan zitten.” 

Een overzicht van de heringerichte Lammermarkt. Foto: JP Witteveen.

Het gebied rond de molen is flink op de schop gegaan en fors uitgebreid. Zo is de molenterp zowel aan de oost- als aan de westzijde vergroot tot aan de waterlijn, wat leidt tot een lager hellingspercentage. Marseille: “We hebben het hoogteverschil van 3,5 meter uitgesmeerd over een grotere oppervlakte.” Daarnaast zijn bestaande hekwerken, hagen en beplanting verwijderd, waardoor de molen beter benaderbaar is en de terp als geheel veel transparanter. Daarbij is in overleg met de Bomenbond gekeken welke bomen eventueel herplant zouden kunnen worden. De molen – een uit 1743 daterende stellingmolen waar sinds 1966 een molenmuseum in is gevestigd – is door de ingreep weer een eyecatcher op het plein geworden. Momenteel wordt gewerkt aan een illuminatieplan voor de molen om dit effect nog verder te versterken. 

Rood en groen 

Als uitgangspunt voor de inrichting van de Lammermarkt had de gemeente een schets gemaakt met daarin een tweedeling tussen rood (binnenstadskant) en groen (langs het water). Daarnaast moest de Lammermarkt als verkeerskundig logistiek knooppunt en als bronpunt voor bezoekers van de binnenstad worden vormgegeven. Marseille: “Een van onze uitgangspunten was om daarbij alle drie groepen gebruikers – voetgangers, fietsers en automobilisten – een eigen ervaring van de Lammermarkt te geven. Daarbij worden fietsen en voertuigen altijd geabsorbeerd door groenvlakken en rijden ze altijd door het groen heen. Voetgangers daarentegen gaan er altijd omheen. Daarnaast bepaalden de looplijnen van de voetgangers de omvang van de groenvlakken.” 

Marseille wilde van de Lammermarkt niet een verhard plein maken met groenvlakken, maar een groene ruimte waar de verharding dikker wordt als de situatie erom vraagt. “Dat kan een terras zijn, maar ook een plein voor een evenement of een erf voor de molen. Overigens moest het plein zelf wel een minimale omvang hebben van 3500 vierkante meter om de jaarlijkse kermis van het Leidens Ontzet te kunnen accommoderen. Dat had ook consequenties voor het gras. Delen van de bestrating zijn uitgevoerd met gewapend gras dat tegen een stootje kan. De grasvlakken zijn uitgevoerd in Netlon, een wortelbeschermend mengsel in een matjesstructuur.”  

Omdat de Lammermarkt onderdeel vormt van het Singelpark, werd het toevoegen van groen en bomen (eiken als basis met per planonderdeel als aanvulling twee of drie andere soorten) afgestemd met het Singelparkteam, de botanisch curator van het Singelpark en de Vrienden van het Singelpark. De plantvakken uit het ontwerp zijn door landschapsarchitect Piet Oudolf ontworpen en worden in maart aangelegd.

Parkeergarage 

Onder de Lammermarkt is een 22 meter diepe ondergrondse parkeergarage met 525 parkeerplaatsen gerealiseerd naar een ontwerp van JHK Architecten. Dat betekende bijna een verdubbeling van de 275 parkeerplaatsen, die voorheen op het maaiveld waren gerealiseerd. Willemse: “Dat past in het beleid van de gemeente om meer kwalitatief hoogwaardige parkeerplaatsen voor bezoekers van de binnenstad te creëren." 

De compacte garage, die in het voorjaar van 2017 werd geopend, heeft een cilindrische vorm, die ervoor zorgt dat de overlast voor de omgeving minimaal is. De typologie van de ronde parkeergarage maakt dat alle verdiepingen ruimtelijk met elkaar verbonden zijn. Hoewel de diepte hiermee wordt benadrukt en zichtbaar wordt, vormt de ruimtelijkheid de basis voor een sociaal veilige omgeving, die prettig en comfortabel aanvoelt. Een tijdlijn op de voetpaden begeleidt de voetganger naar de liften en het trappenhuis. Op de achterwanden van de parkeergarage zijn belangrijke momenten uit de Leidse geschiedenis afgebeeld. Per eeuw zakt of stijgt de bezoeker een verdieping.

De afbeeldingen verfraaien de garage niet alleen, ze dragen ook bij aan de herkenbaarheid en oriëntatie in de garage. Als voetganger verlaat men de garage door een rond paviljoen op het maaiveld. De hellingbaan naar de garage is in overleg met JHK Architecten opgenomen in een groenvlak. Marseille: “Dat zorgt voor een heel ander gevoel.” Ook heeft Marseille afstemming gehad over het dak van de garage. “Daar was oorspronkelijk een bitumen dak gepland. Omdat er straks vanuit de molenstelling mensen op uitkijken hebben we in overleg met JHK Architecten besloten dat te vervangen door een groendak." Daarnaast is er rekening gehouden met toekomstige evenementen op de Lammermarkt. Dat betekent onder andere dat het dak van de parkeergarage de belasting van diverse kermisattracties aankan. 

De kleurstelling en het materiaalgebruik op de Lammermarkt zijn afkomstig uit het handboek Leiden. Willemse: “Zoals de Binnenstebetermix, de gebakken klinkers in verschillende kleurnuances. De manier van detailleren daarmee is overigens wel weer plekspecifiek. Net als de detaillering van de randen naar het gras toe en bij de molen.” Ook de verlichting was een gegeven: Leidse lantaarns als verlichting bij de voetpaden. Willemse: “We hebben er overigens voor gekozen om het hart van het plein niet verder te verlichten en dat alleen aan de randen te doen, zonder afbreuk te doen aan de sociale veiligheid.”  

Om het verharde deel van het plein mooi aan te laten aansluiten bij het groen en het niet te laten ervaren als een te groot oppervlak is gekozen voor verschillende verbanden en voor het aanbrengen van lijngoten, die als afwatering en als afscheiding dienen. Marseille: “Daardoor ervaart de voetganger de afstand van groenrand tot groenrand als smaller.” 

Valkbrug 

Een van de toegangen naar de Lammermarkt loopt via de Valkbrug, een tijdelijke brug die er inmiddels al vijftien jaar ligt. Marseille: “Het ontrafelen en accentueren van de verkeersstromen wat we doen op de Lammermarkt wilden we ook zichtbaar maken bij de nieuwe Valkbrug, die naar verwachting medio 2019 gereed is. De ‘gaten’ die zo ontstaan, brengen licht en lucht op het water onder de brug. Bovendien ontstaat zo een transparant beeld, wat een belangrijke ambitie is vanwege zijn plek op de punt van het bolwerk. Een aaneengesloten brugdek zou te zwaar en te breed worden. Tenslotte was nog een voordeel dat er geen verkeersregelinstallatie meer nodig zou zijn, omdat het nieuwe ontwerp voorziet in voldoende opstelruimte.” 

De vier brugdelen waaruit de brug is opgebouwd, worden samengesteld uit twee type liggers, die anders zijn van vorm. Marseille: “Als je die om en om aan elkaar schakelt, zakt de ene ligger soms onder de andere ligger om vervolgens weer omhoog te komen. Waardoor degene die er onderdoor vaart, het ervaart als vijfde gevel. Op de brug komen aluminium rietstengels die op acht manieren gedraaid zijn, waardoor een organisch geheel ontstaat.”

Auteur: Peter Bekkering