Amersfoortse Varkensmarkt is weer een plein dat als plein functioneert

Tekst: Mark Bos 

Te functionele inrichting 

Een plein met (te) veel functies. Zo wordt de Varkensmarkt omschreven in de in 2017 gepresenteerde Visie Stadshart, het plan waarin de gemeente haar plannen voor het stadscentrum ontvouwt. Een plan dat de ketting van stadspleinen als een van de kwaliteiten van het centrum omschrijft. De Varkensmarkt is binnen dat snoer een plein dat te functioneel is ingericht: er staan veel fietsen, er zijn terrassen en er staan uitstallingen die ervoor zorgen dat het plein onoverzichtelijk en ongezellig oogt en geen ontmoetingsfunctie heeft. 

“Stenig  met een aantal bomen en een heel mooi kunstwerk, maar overgenomen door fietsers die er hun fietsen stalden”, vult Florian de Ligt, projectleider herinrichting Varkensmarkt, aan. “Het kenmerkte zich door een doorgaande weg, met een taxistandplaats en een bushalte voor de stadsbus. Dus het was zodanig ingericht dat er ook grote bussen overheen konden.”  

“Het is qua ligging een startpunt voor bezoekers van de binnenstad”, noemt Martine van Vliet, ontwerper van LOOS van VLIET, de oorzaak van de aanwezigheid van fietsen, taxi, en bussen. “Je hebt in Amersfoort pleinen die middenin de binnenstad liggen, maar dit is eigenlijk een van de eerste pleinen die je tegenkomt, een soort van verzamelpunt.” 

 “Het was een plein dat niet als plein functioneerde”, vat Patrycja Bukarowicz, collega van Martine van Vliet, de oude situatie samen. 

Visie bewoners en visie gemeente 

Het is niet alleen maar kommer en kwel op de oude Varkensmarkt, zo vinden ook de ondernemers en omwonenden. De mogelijkheid tot ontmoeten, de aanwezige bomen en terrassen en een mooi kunstwerk geven het plein sfeer en authenticiteit en daarmee potentie. In de Visie Varkensmarkt bundelt deze groep op initiatief van buurtvereniging Zuidsingel haar wensen waarmee de Varkensmarkt een ontmoetings-, verblijfs- en een soort van kompasfunctie krijgt; een oriëntatiepunt in het centrum van Amersfoort en een verbindende schakel tussen de omliggende winkelstraten. Ze doen dat aan de hand van zes thema’s; de vorm van het plein, groen en bomen, ontmoeten en terrassen, sfeer en authenticiteit, fietsen en vrachtverkeer en taxi’s.  

De mogelijkheid tot ontmoeten, de aanwezige bomen en terrassen en een mooi kunstwerk geven het plein sfeer en authenticiteit

In 2019 bieden zij het document aan de gemeente aan, bij wie de Varkensmarkt vanuit de Visie Stadshart een van de pleinen is die op de rol staat om een impuls te krijgen. “De Visie Stadshart van de gemeente en de Visie Varkensmarkt van de buurtvereniging kwamen mooi samen. Zo kwam er geld vrij voor onder andere de Varkensmarkt”, zegt Siske van Hoof, landschapsarchitect bij de gemeente.  

De gemeente zet de visie door naar de ontwerpers van LOOS van VLIET, vergezeld van de randvoorwaarden die intern bij de diverse beleidsterreinen zijn opgehaald.  Van Hoof: “Die visie was vanuit de buurtvereniging hun optimum, we hadden wel kritische kanttekeningen natuurlijk. Niet alles is haalbaar, er zijn ook andere dingen waar je rekening mee moet houden.” 

Ontwerp- en participatieproces moet digitaal 

Een dag nadat de Visie Varkensmarkt op het bureau van de gemeente belandt, kondigt de regering een coronalockdown af. Een extra uitdaging, kijkt projectleider De Ligt terug. “We wilden van start met ontwerpproces, maar hoe zorg je dat iedereen gehoord wordt, dat iedereen zijn belangen en wensen terugvindt en voldoende gelegenheid krijgt zijn stem te laten horen? We hebben door corona heel veel extra stappen gezet. Normaal maak je een ontwerp, participeer je en kom je tot een definitief ontwerp. Nu hebben we een extra stap ingebouwd toen het nog een voorontwerp was met drie varianten: die heb ik aan de raad voorgelegd, zodat ook het gemeentebestuur werd meegenomen. Uiteindelijk is het in die zin een heel mooi proces geweest, waarin iedereen – het gemeentebestuur, de bewoners, de ondernemers en mensen die gebruik maken van het plein - zijn input heeft kunnen leveren.” 

De Varkensmarkt: een nieuwe parel aan de ketting van pleinen in de Amersfoortse binnenstad

Aan de slag 

De ontwerpers van LOOS van VLIET gaan aan de slag op basis van het kaderstellend document dat zij samenstelden op basis van de visie van de bewoners en de analyse en wensen van de verschillende disciplines binnen de gemeente. Ze leggen de projectgroep vervolgens eerst meerdere opties voor, die later worden teruggebracht tot drie. De Ligt: “Bij elke stap in het proces werd de interne projectgroep met mensen vanuit alle vakdisciplines van de gemeente én de klankbordgroep met ondernemers en omwonenden van op en rond het plein betrokken. Die konden beide hun input geven. Daarna volgde het participatieproces met de rest van de stad.” 

Het resulteerde uiteindelijk in drie varianten. “Eén van een stenig plein met een waterobject, één waar ontmoeten centraal staat en een groene variant; allemaal met een eigen accent”, zegt ontwerper Bukarowicz. “De bewoners van de hele stad konden daar digitaal op stemmen.” 

Parel aan een ketting van pleinen 

Het resultaat is een nieuwe parel aan de ketting van pleinen in de Amersfoortse binnenstad, vindt De Ligt. Eentje waar het beoogde groen, het ontmoeten en verblijven meteen in het oog springt, eigenschappen die het plein haar functie teruggeeft. “Het is nu een plein van gevel tot gevel”, vertelt Van Vliet. “Er is geen chaos meer, geen geparkeerde fietsen, je hebt veel meer overzicht en betere zichtlijnen naar de aanpalende straten. Bovendien is de bank een blikvanger, die als kompas kan werken.” 

Groener was een andere wens. Van Vliet: “We wilden de bestaande bomen handhaven en eigenlijk extra bomen toevoegen, omdat de bestaande alleen op dat kleine pleindeel stonden. En we wilden juist van gevel tot gevel die bomen plaatsen, rekening houdend met looproutes. Dat was lastig vanwege de ruimte in de ondergrond, vandaar dat er nu een aantal in potten staan. We hopen dat dit op termijn verandert als er dingen omgelegd kunnen worden en het mogelijk wordt ze alsnog te planten. Verder hebben we extra plantvakken gemaakt, waardoor het plein verder vergroend is.” 

'Verder hebben we plantvakken gemaakt, zodat het plein vergroend is'

Blikvanger 

Wie de Varkensmarkt oploopt, valt meteen de lange slingerende bank op: de ‘eyecatcher’ die het plein overduidelijk een ontmoetings- en verblijfskarakter geeft. De bank past in de traditie van Amersfoort ‘van smaak- en spraakmakende architectuur in en om de binnenstad’, zoals in Visie Stadshart te lezen valt. Met de bank komt de Varkensmarkt tegemoet aan de in die visie beschreven voorwaarde van goede kwaliteit van de architectuur én de inrichting van de openbare ruimte als voorwaarde voor een aantrekkelijk verblijfsklimaat. In de uitvraag omschreef de gemeente dan ook de wens voor ‘een uniek object dat het doel heeft de ontmoeting te bevorderen en tevens als eyecatcher dient’. 

Bukarowicz: “We waren in het ontwerp dus op zoek naar een duidelijk element dat het karakter van de markt zou bepalen. In dit geval dus de zitmeubels, waarbij we niet allemaal kleine bankjes wilden neerzetten maar meteen een statement wilden maken, een krachtig beeld dat de identiteit van het plein versterkt. Dus vandaar zo’n iconisch vormgegeven meubel.” 

De ontwerpers modelleren de bank in 3D in drie stukken. “We hebben gekeken waar de delen met en zonder rugleuning kwamen en waar de overgang daartussen moest komen. Grijsen is een fantastisch bedrijf dat zo’n ingewikkeld model één op één kan maken”, vindt Bukarowicz. “Ze hebben met hun ervaring wel meegekeken en het enige wat ze hebben aangepast is de zithoek, zodat het lekkerder zit.” 

'Grijsen is een fantastisch bedrijf dat zo'n model 1-op-1 kan maken'

Van Hoof legt de criteria uit waarop ze de bank beoordeelden, voordat deze als opdracht aan Grijsen gegund werd. “Dat waren er vijf: de algemene kwaliteitsindruk, de houtverbindingen – hoe komen alle latjes bij elkaar samen – en hoe gaan ze om met de naden. Plus daarnaast het zitcomfort en duurzaamheid. Ze hebben een proefstuk ter beoordeling gemaakt op voorwaarde dat die ook in het eindproduct kon worden opgenomen. Toen we dat proefstuk zagen, was het precies zoals we bedacht hadden, we waren dolblij!” 

Grijsen werkte het ontwerp technisch, zodanig dat de verschillende onderdelen ook kunnen worden vervangen. De maaiveldhoogtes werden ingemeten en de vorm van de bank is daar precies op aangepast zodat de bank perfect op de plek past.   

LOOS Van VLIET koppelt de bank aan de cultuurhistorie van de plek, een wens van de gemeente. “Er heeft een gracht gelopen op deze plek en dat wilden we zichtbaar maken. Dat komt terug in de slingerende bank en de plantvakken die aan de bank gekoppeld zijn en waar vooral blauw bloeiende planten in zitten. Dus dat is een knipoog naar de cultuurhistorie. En die bank slingert over het hele plein, waardoor het speels oogt en verschillende zitplekken, in de schaduw of in de zon, creëert.” 

Bank brengt mensen samen 

De mogelijkheid om op het plein op een bank te zitten is gegroeid van vier naar vijftig meter zitoppervlak. Van Hoof: “Er stonden twee bankjes van ongeveer twee meter. Die kleine bankjes werden vooral gebruikt door dak- en thuislozen, waar mensen op een klein oppervlak niet snel naast gaan zitten. Maar nu die bank zo groot is, is er ruimte voor meer doelgroepen om er tegelijkertijd op een comfortabele manier gebruik van te maken, ook door die curven in de bank waardoor je op een andere manier naast elkaar zit dan op een rechte bank. Dus die bank brengt veel meer mensen samen zo.” 

“De bank is echt een pronkstuk geworden, het ziet er fantastisch uit, het zit heerlijk en het is vooral mooi om te zien dat de bewoners het helemaal omarmen en het echt iets van Amersfoort is”, vindt Van Vliet. 

Cadeau aan de stad 

Er is tevredenheid alom: over het proces en over het resultaat. De Ligt: “Het is zoals gezegd een parel: qua proces, ontwerp en uitvoering. De stad heeft een cadeautje gekregen om met elkaar te gebruiken. Het ziet er mooi uit, het materiaal is mooi, mensen voelen zich er veilig en welkom, dat is wat ik om me heen hoor.” 

De inrichting van het plein veroorzaakt bovendien een soort van gedragsverandering, meent ze. “Die vloeiende bank en de plantvakken en het feit dat een hele diversiteit van mensen er gebruik van maakt, kietelt mensen onbewust dat dit niet meer een plek is om je fiets neer te zetten. Maar dat het een plek is om te zitten en te verblijven. Dus het ontwerp duwt eigenlijk automatisch de fiets van het plein af.” 

Ook Van Hoof is enthousiast en trots en krijgt van alle kanten lovende woorden. “Via de kapper van haar klanten tot collega’s en bewoners. Dat is waarvoor je ontwerpt, dat de mensen er met plezier gebruik van maken. Zelfs de grootste tegenstander van de bank heeft bij de opening aangegeven niet te snappen waarom-ie er zo op tegen is geweest.