Hoe koppelen gemeente én bewoners in Deventer het regenwater van het riool af?

Een overstroomde stad 

In augustus 2010 zet een extreme regenbui een deel van Deventer onder water. Het is de aanzet tot een klimaatbeleid dat de stad ook in de toekomst een fijne plek om te wonen, werken en leven moet laten zijn. ‘Deventer handelt klimaatadaptief’, is daarbij de kernboodschap en de norm: om in 2050 een klimaatadaptieve stad te krijgen, stelt de gemeente zich enkele doelen: het water bij hevige regen weg leiden, het regenwater vasthouden om droogteschade te beperken,  koele plekken creëren om te verblijven tijdens hete dagen, klimaatbestendig groen in de stedelijke ruimte realiseren en de kans op overstromingen zo klein mogelijk maken.   

Er is al volop activiteit. Een hittekaart en een waterkaart brengen de grootste knelpunten in beeld die de komende jaren moeten worden aangepakt. Het huidige programma Klimaatadaptatie, dat tussen 2021 en 2025 moet worden uitgevoerd, telt vijfendertig maatregelen. De gemeente hanteert daarbij een proefondervindelijke aanpak, gestoeld op wetenschappelijk onderzoek en op de samenwerking met onder andere de City Deal Klimaatdaptatie en RIVUS. Dat is een samenwerkingsverband voor de afvalwaterketen en klimaatadaptatie in West-Overijssel met gemeenten, de provincie en Waterschap Drents Overijsselse Delta. 

Zestig procent particuliere ruimte 

Samenwerken wil (en moet) de gemeente ook met de burger en andere partijen die de particuliere ruimte in het stedelijk gebied bewonen of gebruiken. “Zestig procent van de binnenstedelijke ruimte is particuliere ruimte, waar de gemeente afhankelijk is van bewoners”, zegt Sanne Hulleman, adviseur Waterhuishouding en Riolering bij de gemeente. “We willen de bewoners er bewust van maken dat we een gezamenlijke opgave hebben. Je ziet dat meer mensen zich er wel bewust van zijn dat er iets moet veranderen, maar ook nog graag een onderhoudsvrije tuin hebben met ruimte om in te zitten - op verharde ondergrond of onder afdakjes. Of meer bijbouwen aan hun huis, wat voor meer dakoppervlak zorgt. Die verstening van de privégrond draagt bij aan meer hittestress  en meer wateroverlast in de openbare ruimte, wat de opgave voor de gemeente weer groter maakt. En ruimte inneemt die voor andere doelen of functies gebruikt zou kunnen worden.” 

Het is waar Stichting De Ulebelt, vanaf 2018 voor het eerst, om de hoek komt kijken. “Uit ervaring is gebleken dat het beter werkt wanneer bewoners informatie over maatregelen op eigen grond krijgen van een bekende of externe partij als De Ulebelt, dan vanuit de gemeente”, zegt Hulleman. “Er komt dan meer beweging. Zij weten waar die energie zit en kunnen ook via mond-tot-mond reclame bijvoorbeeld uitbreiden. Daarnaast is Ulebelt een partij die bewoners ondersteunt die wel wat willen, maar het lastig vinden zelf verder te komen: wat kan ik doen, bij wie moet ik zijn? Daar zijn ze heel sterk in.” 

Afkoppelen als opdracht 

Ze hoort het met een glimlach aan. Estella Franssen, projectmanager bij De Ulebelt – een stichting die organisaties en inwoners van Deventer en omstreken in contact brengt met duurzaam leven en werken, dieren en natuur - is blij met het vertrouwen dat ze van de gemeente geniet. En van de vrijheid die ze krijgt in de opdracht om de Deventenaren te mobiliseren het regenwater in hun eigen tuin te houden. “Daar experimenteren we al langer mee. Wat hebben mensen nodig om zo’n stap te zetten? We zijn destijds gestart vanuit het idee dat mensen hun tuin bestraten omdat ze denken dat het moeilijk, duur en tijdrovend is om het anders in te richten.”  

Zo startte De Ulebelt bijvoorbeeld met een cursus ‘tuinieren voor dummies’, waarin mensen met een slim uitgekozen beplantingsplan aan een onderhoudsarme groene tuin worden geholpen. “Zo bedien je een specifieke groep, net als met een regentonactie”, stelt Franssen. “Maar de grote aantallen haal je niet.” Ze kreeg al doende in de gaten dat een integrale aanpak nodig was om grotere slagen te slaan. “Er zitten heel veel stappen tussen het besef dat de klimaatadaptatie iets voor je kan betekenen en het moment dat je alles hebt geregeld, aangelegd, een subsidie hebt aangevraagd en het daadwerkelijk hebt afgekoppeld. Er hoeft soms maar één lastige horde tussen te zitten of mensen haken af en al je inspanningen zijn verdampt.” 

Bijeenbrengen 

Mensen bijeenbrengen als sleutel. Dat besef leidt in Deventer tot de volgende stap. “We ondersteunen een kartrekker vanuit een buurt”, zegt Franssen. “We helpen diegene met het organiseren van een event, waarbij wij de uitnodiging en een zaaltje regelen én het programma verzorgen: waarom is het nodig, wat is er mogelijk, zowel technisch, esthetisch als ecologisch.” Ulebelt verzorgt dan ook workshops, waarmee de bewoners meteen aan de slag kunnen met hun kavel, dak en regenpijpen. ”Berekenen hoeveel water waar vandaan komt en waar dat de grond in moet, waar je een wadi kunt maken of waar je misschien iets ondergronds wilt, waar je wilt ‘onttegelen’. Ook helpen we bij het aanvragen van een eventuele subsidie.”  

“Het gaat hierbij om bovengronds afkoppelen”, vervolgt Franssen. “Dat kan prima in Deventer. De stad is gebouwd op dekzand en rivierduin en dat infiltreert over het algemeen uitstekend, je hebt weinig problemen met klei en wateroverlast. Waar dat wel het geval is, helpen we mensen met nature based solutions: dan gaat het over gezond bodembeheer, voldoende opbouw van organische stof in de bodem en over het voeden van het bodemleven, zodat de bodem ook beter gaat infiltreren.” 

Ambassadeurs en een klussendienst 

Niet iedereen zit erop te wachten samen met de buren op te trekken. Waar de een juist meedoet omdat het met de hulp van de buurt makkelijker gaat door de taken te verdelen, doet de ander het liever zelf. Wel merkt Franssen dat het dan sneller stokt. “Ze overzien bijvoorbeeld de uitvoering niet goed. Het wordt te ingewikkeld, er is geen goed gereedschap, het is te spannend et cetera.”  

Deventer zet voor individueel advies aan huis regenwaterambassadeurs in, een groep vrijwilligers die De Ulebelt coördineert en die de mensen thuis van adviezen voorziet. Gemeente Deventer kent inmiddels een aantal klussendiensten, verspreid over verschillende wijken. Dit zijn vrijwilligers onder begeleiding van een hovenier, die mensen bij de laatste stap helpen. “Daar horen afspraken bij over materialen en een financiële bijdrage, omdat het buiten de subsidieregeling valt. Als dat niet kan, is bijvoorbeeld een vrijwilligersklus in de wijk als tegenprestatie mogelijk.” 

“We hebben verder contact gelegd met Lanny Olie, een regenwateradviseur van NLgaatnu.nl. Zij heeft heel veel ervaring met afkoppelen bij andere gemeenten en woningcorporaties. We hebben haar een training laten geven aan onder andere hoveniers, onze klussendienst, mensen van woningcorporaties, bewoners en onze regenwaterambassadeurs.” 

Laaghangend fruit en lange termijn 

Hulleman en Franssen zijn tevreden over de samenwerking en over de resultaten. Sinds 2020 is er op basis van de afkoppelsubsidie 23.000 vierkante meter aan dakoppervlak afgekoppeld. Daar zitten bewoners die zonder subsidie afkoppelen nog niet bij in. Verder zijn er regentonnen geplaatst, gevels en daken vergroend en worden steeds meer tegels gewipt. 

De grootste slag bij het afkoppelen is geslagen in 2020. “Toen waren er veel actieve en grote bewonersgroepen, maar we zien dat het laaghangend fruit een beetje geplukt is”, licht Hulleman toe. “Het is moeilijk om net die inwoner te vinden die de kar trekt. De uitdaging is nu om die andere groepen en nieuwe doelgroepen in beweging te krijgen. Dat proberen we door soms met acties gezamenlijk op te trekken bij de opgaves waar we als gemeente in de openbare ruimte bezig gaan, of via het olievlekeffect van de inspanningen van De Ulebelt.”  

Er is en wordt meer opgetuigd. In het gemeentehuis is er een duurzaamheidscentrum waar burgers terecht kunnen met vragen over allerlei duurzame thema’s, zoals energiebesparende maatregelen en afkoppeling.  Franssen: “Dat zijn allemaal haakjes om nieuwe initiatieven op te starten. Net als daken, waarvan er in de wijken al duizenden vierkante meter is vergroend. Als we rond zo’n groendak een afspraak hebben, kaarten we ook meteen het afkoppelen aan.” 

Naast de klussendienst is een belangrijke stap om barrières die wooncorporaties voor huurders hebben opgeworpen, weg te nemen. “De  corporaties zijn in beweging, maar vinden regenwaterafkoppeling soms nog wel risicovol  Dit zit met name in de instandhouding en beheer van infiltratievoorzieningen in combinatie met huurcontracten”, legt Franssen uit. “We denken met de klussendienst hier verandering in te kunnen brengen. In Olst-Wijhe hebben we hierin een doorbraak, zodat we huurders waar we al contact mee hebben gehad, kunnen informeren dat ze aan de slag kunnen. Zo schudden we aan een nieuwe boom”.   

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 01/2025, thema klimaat, water en groen. Lees meer van deze editie in onze digitale bibliotheek.