Grote Markt weer belangrijkste plein van Groningen

Tekst: Peter Bekkering 

De gemeente Groningen heeft een lange historie wat betreft werken aan de binnenstad.  In de jaren 70 trok Groningen landelijk de aandacht met het Verkeerscirculatieplan, waarmee het een van de eerste steden in Nederland was die op een andere manier tegen autogebruik in de binnenstad aankeek door de auto’s deels uit de binnenstad te weren. Ook in de afgelopen decennia werd op verschillende momenten aan de binnenstad gewerkt. Dit gebeurde onder meer met herinrichting in het kader van het programma Ruimte voor Ruimte en door het aanbrengen in de jaren 90 van gele steentjes in de binnenstad. 

Druk op binnenstad steeds groter 

In 2016 stelde de gemeenteraad de binnenstadsvisie ‘Bestemming Binnenstad’ vast. Van den Bosch: “We merkten dat de druk op de binnenstad steeds groter werd. Dat had verschillende oorzaken: de stad had meer inwoners en meer studenten gekregen,  de functie van de binnenstad voor de regio is belangrijker dan elders en ook het aantal fietsers was flink toegenomen. Om de druk op de binnenstad te verlichten wilden we op een andere manier met de openbare ruimte omgaan, waarbij we de fietser en vooral de voetganger meer ruimte wilden geven. Dus gingen we op zoek naar ruimte zodat we een aantal straten en pleinen konden herinrichten.”  

Kalfsbeek vult aan: “Inmiddels is twee derde van de binnenstadbewoners jonger dan 24 jaar. Dat betekent dat de samenstelling te eenzijdig is geworden. Daarom willen ook meer gezinnen en ouderen als binnenstadbewoners hebben.” 

De bus verdwijnt van de Grote Markt 

Een van de belangrijkste manieren om voetgangers en fietsers meer ruimte te geven in de compacte Groningse binnenstad was anders omgaan met openbaar vervoer, zegt Van den Bosch. “Er is wel eens becijferd dat het twintig procent aan ruimte heeft opgeleverd toen de bussen op een andere manier langs de binnenstad gingen rijden.”  

Groningen pakte daarbij eerst de westkant aan van de binnenstad aan, waarna op 1 juli 2021 de laatste bus over de Grote Markt reed. “Dat gaf de mogelijkheid om anders met de ruimte op de Grote Markt om te gaan. Tot op dat moment was de Grote Markt een superrotonde met veel doorgaand verkeer. Daardoor ging je er wel langs, maar niet uit jezelf naar toe.”  

Kalfsbeek: “De centrale bushalte lag op de Grote Markt en mensen waren gewend daar in en uit te stappen. Er ging ook een brede busbaan over de Grote Markt, in asfalt en met drie rijstroken. Inmiddels gaat de bus over de Diepenring richting het ziekenhuis. Dat was qua loopafstand geen grote verandering, maar gevoelsmatig voor de Groninger wel.” 

Opnieuw verblijfsgebied 

Het verdwijnen van de bus maakte het mogelijk om de Grote Markt weer terug te geven aan de voetganger en er weer een verblijfsgebied van te maken. Kalfsbeek: “Daarvoor was de Grote Markt een doorgaande autoroute. De auto is er 60 tot 70 jaar dominant geweest. Een lange periode, niet in de complete geschiedenis overigens, want de Grote Markt is circa duizend jaar oud. Lange tijd had het aan de noordkant een van de mooiste pleinwanden van Nederland, met allerlei middeleeuwse panden, totdat het in de Tweede Wereldoorlog grotendeels werd verwoest.” 

De Grote Markt lag er in 2021 slecht bij, zegt Kalfsbeek. “Er lagen allerlei verschillende materialen en de ruimte was erg versnipperd. Het was een rommelzolder geworden. Het ergste was echter, dat het - mede vanwege de genoemde verkeerssituatie - amper werd gebruikt.” 

Grote Markt rol in het ‘Groninger-zijn’ 

De gemeente Groningen besloot niet meteen een ontwerp te maken voor de herinrichting. Kalfsbeek: “We wilden eerst op een rij zetten wat de Grote Markt eigenlijk is. Daarbij blikten we terug op het ontstaan van het plein en analyseerde we de functie ervan. Ook keken we naar de betekenis van de Grote Markt voor inwoners van Groningen – ‘stadjers’. Daaruit bleek dat de Grote Markt echt een rol van betekenis speelt in het ‘Groninger’ zijn.  Onszelf stelden we de vraag waarom we een herinrichting wilden. Uiteindelijk was de conclusie dat we met de herinrichting recht wilden doen aan het belang van de Grote Markt voor inwoners van Groningen: het belangrijkste plein van de stad.”  

Daarnaast werd naar praktische zaken gekeken zoals vluchtwegen, laden en lossen en de omgang met het fietsverkeer. Kalfsbeek: “Groningen is een fietsstad: zestig procent van de verkeersbewegingen vinden plaats per fiets. Per etmaal gaan er 40.000 fietsers over het plein, in twee richtingen, tussen oost en west en tussen noord en zuid. Met name de eerste en grootste, van de Vismarkt naar het ziekenhuis, baarde ons daarbij zorgen. Uitgangspunt is dat we wilden voorkomen dat de voetgangers last krijgen van de fietsen.” 

In de zoektocht naar uitgangspunten voor de herinrichting investeerde Groningen vanaf 2017-2018 fors in participatie. Van den Bosch: “Er heeft bijvoorbeeld een huis op de Grote Markt gestaan, waar mensen informatie konden krijgen en waar ze konden stemmen op aspecten die ze terug wilden zien. Ook hebben we een proeftuin georganiseerd waarbij verschillende fietsroutes werden uitgeprobeerd. Deze publieksactiviteiten en gesprekken met ondernemers uit de directe omgeving, aangevuld met intern onderzoek naar betekenis en historie van de Grote Markt, resulteerden uiteindelijk in vijf doelstellingen: het centrale plein, een ontmoetingsplein met verblijfskwaliteit, een levendig plein, een voetgangersplein en een klimaat-adaptief plein.” 

Structuurschets met zonering 

Kalfsbeek vervolgt: “Bijzonder in dat proces is dat we na het vaststellen van die vijf doelstellingen eerst een jaar hebben genomen voor het programma van eisen, inclusief een structuurschets.”  In de structuurschets werd ook nagedacht over de zonering van de Grote Markt.  

Kalfsbeek: “Omdat de Grote Markt een evenementenplein is, moest het midden altijd ruimte bieden aan grote evenementen, zoals een kermis of de Keiweken, de opening van het academisch jaar met circa 10.000 bezoekers. Aan de randen van het plein moest je altijd kunnen lopen, ook bij een evenement. Tussen het midden en de randen is een gemengde zone benoemd, die ruimte moet bieden aan terrassen of publiek zitten. Ook spelen, groen en water moesten in de  gemengde zone een plek krijgen. De structuurschets en het programma van eisen zijn vastgesteld door het college. Daarna zijn we een bureau gaan zoeken. Dat is Voogt geworden.” 

Duurzaamheid komt bij de herinrichting van de Grote Markt terug in klimaatadaptatie als doelstelling en in duurzaam gebruik van materiaal waar mogelijk. Kalfsbeek: “We hebben delen van de bestrating hergebruikt. Er lagen kleine keitjes die op een andere manier zijn teruggekomen in het ontwerp. Ook gebruiken we gebakken klinkers en veel natuursteen, omdat we materiaal wilden dat blijvend is en in de tijd meekan.” 

Bij klimaatadaptatie is vooral gekeken naar de hittestress. Daarbij speelden bomen een belangrijke rol. Kalfsbeek: “Tot dan toe hadden er nog nooit bomen gestaan op de Grote Markt, omdat het een marktplein was. Die zijn er nu wel gekomen. Uiteindelijk is naar een idee van het ontwerpbureau voor gekozen om de bomen bij elkaar te plaatsen in één cluster. Op die manier kon je echt een koele plek maken op het plein. Destijds werkten we met een ontwerptool die meteen liet zien wat de bomen deden met de hittestress: een reductie van twaalf tot vijftien graden.”  

Clusters van bomen met watersysteem 

Kalfsbeek: “Bij de bomen is ook een watersysteem aangelegd. Vanaf het begin wilden we waterbuffering op het plein. Daarom hebben we drie clusters van bomen gemaakt die ondergronds met elkaar verbonden zijn. Daar wordt het water van het stadhuis en nog een paar gebouwen opgevangen en gebufferd. Met sensoren monitoren we dat de bomen nooit te lang met hun voeten in het water staan. In droogteperiodes kunnen we gebruik maken van het gebufferde water. De waterbuffering heeft bovendien nog een voordeel: je krijgt minder pieken op andere plekken in de binnenstad.” 

Bij de keuze van de bomen speelde biodiversiteit een belangrijke rol. Kalfsbeek: “Uiteindelijk is gekozen voor twee soorten: de Honingboom (sophora) en de Valse Christusdoorn (gleditsia). Beide bomen bloeien met vlinderbloemen en trekken veel insecten aan. Beiden hebben ook een samengesteld blad met kleine blaadjes waardoor je veel gefilterd licht door de kroon krijgt. Dat maakt het fijn om onder de boom te zitten.” 

Op de Grote Markt waren nooit openbare zitplekken. Dat droeg er in belangrijke mate aan bij dat de Grote Markt voorheen vooral een doorgangsgebied was en amper een verblijfsgebied. Na de herinrichting zijn er honderden openbare zitplekken. Zo zijn er lange banken van natuursteen geplaatst. Kalfsbeek: “Er is gekozen voor natuursteen omdat het een bestendig materiaal is. De kleur is afgestemd op stadhuis en Martinitoren. Daarom zijn we bij Wachenzeller terechtgekomen, een Duitse natuursteen.” 

Bijzonder aan de banken is dat ze aan de ene kant openbaar zijn en aan de andere kant gebruikt worden door de horecaondernemers op de Grote Markt. Kalfsbeek: “Op die manier zijn ze een scheiding tussen de terrassen en de openbare plekken, maar zoeken we ook bewust de interactie.” Van den Bosch: “De horecaondernemers waren aanvankelijk huiverig, maar geven nu toe dat het in de praktijk goed werkt. Bovendien complimenteren ze ons met het gevolgde proces, waarbij beide partijen hebben moeten stretchen om tot overeenstemming te komen. Ons uitgangspunt daarbij was altijd om kwaliteit toe te voegen aan het plein, waarmee het ook voor ondernemers aantrekkelijker werd.”  

Kalfsbeek vult aan: “We wilden daarom dat de vloer van het plein doorliep en dat er geen afschermingen van terrassen waren. Bovendien hebben we een beeldkwaliteitsplan gemaakt met onder meer kleurgebruik van parasols. Die hebben nu allemaal de camelzand-kleur.” 

Om nog meer openbare zitplekken te creëren op de Grote Markt is de windroos die in de bestrating lag opgetild als speel- en verblijfsplek en zijn er waterpartijen waar mensen ook op de rand kunnen zitten. Het heeft de Grote Markt gemaakt tot een echt verblijfsgebied, zegt Van den Bosch: “Ook als er geen evenementen zijn, zijn er altijd mensen op het plein. Ze flaneren, gebruiken de verschillende soorten zitplekken en als het warm is, zoeken ze onder de bomen verkoeling.”  

Het toevoegen van openbare zitplekken op de Grote Markt zorgt wel voor andere uitdagingen, zoals afval en het schoon houden. Van den Bosch: “Daarom hebben we fraaie nieuwe afvalbakken ontworpen en geplaatst en zijn er plekken met gratis drinkwater gekomen.” 

Aan de andere kant van de Grote Markt zijn de standplaatsen geclusterd. Kalfsbeek: “Daar is speciaal meubilair geplaatst met een hoge statafel en een lange bank. Op die manier voorkomen we dat standhouders hun eigen terrassen en meubilair gingen plaatsen.” 

Voor het openbare evenementendeel van de Grote Markt is gekozen voor gebakken klinkers, een rode gemêleerde steen uit België. In de gemengde zone zijn een deel van de natuursteenkeitjes die voorheen op de Grote Markt lagen hergebruikt. Een ander deel is toegepast bij een ander Gronings icoon, de Martinitoren. 

Opening 

De heringerichte Grote Markt is niet officieel geopend. Wel is op 1 juni 2024 een groot feest georganiseerd, dat de hele dag duurde. ’s Ochtends was er een groot ontbijt voor ondernemers en omwonenden in de open lucht onder de bomen. Daarna was er de hele dag muziek en dans en ’s avonds een groot concert.  

Na een aantal maanden maken Van den Bosch en Kalfsbeek een eerste balans op. Beiden vinden dat de herinrichting van de Grote Markt geslaagd is en zien dat het echt een verblijfsplein is geworden. Kalfsbeek: “De Grote Markt is formeler geworden en straalt uit dat het opnieuw het belangrijkste plein van Groningen is. Dat komt mede omdat we goed invulling hebben gegeven aan de belangrijkste wensen van de inwoners: water, groen en zitten.” 

Lessons learned 

Van den Bosch heeft wel een advies voor andere gemeenten die voor vergelijkbare opgaves staan: “Een soort eigenwijsheid mag je best hebben. Als je echt het verschil wil maken, moet je durven schuren. Zo waren er veel mensen die bomen op de Grote Markt een vreemde keuze vonden. Toch hebben we het doorgezet. Omdat we ervan overtuigd waren, dat het tegemoet kwam aan wat de mensen echt wilden. En nu zijn de mensen wel enthousiast. Een proces overigens dat we eerder ook bij bijvoorbeeld het Forum en het Groninger Museum hebben gezien.” 

Kalfsbeek heeft ook nog een tip: “Denk als gemeente heel goed na over wat je met het plein wilt. Ga niet te snel naar het ontwerp. Anders loop je het gevaar dat je een plein krijgt dat er net als andere pleinen gaat uitzien. Terwijl het belangrijk is bij een herinrichting om ook het karakter van het plein overeind te houden.”