Autovrije, natuurinclusieve openbare ruimte als trekker voor Merwede

De voorgeschiedenis van Merwede begint met de Ruimtelijke Strategie Utrecht 2040, die in 2017 door de raad werd vastgesteld. Daarin werd besloten dat Utrecht zou gaan groeien vanwege de behoefte aan woningen en dat deze groei zou plaatsvinden door binnenstedelijk te bouwen. De gemeente heeft de Merwedekanaalzone, een voormalig bedrijventerrein langs de Merwede, aangewezen als een van de ontwikkellocaties.  

In het middengebied Merwede (deelgebied 5 van de Merwedekanaalzone) komt het grootste deel van de woningen (6.000) en de voorzieningen. In 2020 stelde de gemeente voor Merwede een Omgevingsvisie en een Stedenbouwkundig Plan Merwede op, waarbij alle grondeigenaren in het gebied werden betrokken. Omdat de openbare ruimte zo’n uniek concept en zo’n stedelijke dichtheid heeft en de gemeente er zeker van wilde zijn dat de ambities voor de openbare ruimte ook konden worden waargemaakt, stelde de gemeente tegelijkertijd bovendien een functioneel ontwerp openbare ruimte vast.  

Vijf thema’s als uitgangspunt 

De 6.000 woningen voor het gebied Merwede – een gebied van circa 300 meter breed en 900 meter lang – worden in twee fases gebouwd: in fase één 4.200 woningen en in fase twee 1.800. Voor Merwede maakte BURA urbanism een stedenbouwkundig plan in 2020. Een belangrijk uitgangspunt daarbij was dat Merwede een stadswijk moest worden waar alle maatschappelijke voorzieningen – zoals een middelbare school, basisscholen, gezondheidscentra, een sporthal, kinderdagverblijven en buurtcentra – op maximaal tien minuten van iemands woon- of werkplek aanwezig moesten zijn. Daarnaast waren er vijf thema’s: 

• Mobiel Merwede: bewoners van Merwede bewegen zich vrijelijk, en kunnen dat zonder eigen auto 
• Gezond en duurzaam: Merwede draagt bij aan een gezonde planeet met gezonde mensen 
• Levendige stadswijk: Merwede biedt de levendigheid en voorzieningen van de stad
• Groen tenzij: Merwede is hoogstedelijk maar tegelijkertijd groen en rustgevend
• Coulissestad: Merwede is een hoogstedelijke wijk, die toch luchtig voelt.  

Openbare ruimte zonder parkeren 

De grootste uitdaging bij het ontwerp zat volgens Lidwien van der Noll, projectmanager Ruimte bij de gemeente Utrecht en betrokken bij Merwede voor het onderdeel openbare ruimte, in het thema mobiliteit: “De vraag daarbij was: hoe kun je zo veel woningen erbij bouwen zonder dat de rest van de stad vastloopt? Het antwoord was een ander mobiliteitsconcept, dat inspeelt op de mobiliteitstransitie. Daarbij is de parkeernorm fors omlaag geschroefd naar 0,28 en is gekozen voor parkeergarages met alleen een ontsluiting naar de Europalaan. Op die manier ontstaat een openbare ruimte in Merwede zonder parkeren die je op een andere manier kon gaan inrichten. Een openbare ruimte die is bedoeld voor voetgangers en fietsers en om echt in te kunnen leven en die voor 50 procent niet is verhard. Merwede blijft vanzelfsprekend wel bereikbaar voor hulpdiensten en onderhoud. Bovendien kunnen bewoners in bepaalde situaties een ontheffing vragen.” 

Vanwege de keuze voor de fiets moest er ook een nieuwe fietsinfrastructuur komen. Omdat veel verbindingen in Utrecht Zuidwest noord-zuid georiënteerd waren, moesten er oost-west verbindingen komen. Er komen nu twee langzaamverkeerbruggen over het Merwedekanaal, die Merwede verbinden met de Rivierenwijk. Merwede krijgt ook hoogwaardig openbaar vervoer. Daarom is de Europalaan heringericht met een busbaan in het midden, zodat de wijk beter wordt ontsloten. Van der Noll: “We hopen dat de Europalaan daardoor ook beter wordt om over te steken en geen barrière meer vormt met Transwijk.”  

De logistiek in Merwede gaat allemaal via twee hubs met pakketwanden lopen, waar mensen hun pakketten kunnen ophalen. Bezorgbusjes hoeven daarom niet de wijk in. Verder komt er in Merwede deelvervoer voor auto en fiets. Dit wordt ondergebracht in de parkeergarages en georganiseerd door Mobiliteitsbedrijf Merwede. Van der Noll heeft wel een idee waarom toekomstige bewoners straks gaan kiezen voor Merwede: “Ik denk dat het nadeel van niet kunnen parkeren voor de deur minder zwaar gaat wegen dan een kwalitatief hoogwaardige en groene openbare ruimte, waar je van alles kunt.” 

De mobility hub en de pakketwand 

Levendige stadswijk  

Om ervoor te zorgen dat Merwede een levendige en leefbare stadswijk wordt, is  - naast de bereikbaarheid van alle voorzieningen binnen tien minuten – ervoor gekozen om geen woontorens neer te zetten, maar om “een stad op ooghoogte” te realiseren. Dit betekent dat de gebouwen en architectuur goed moeten voelen ondanks hun hoogte, en dat er is gekozen voor levendige plinten waarbij je contact houdt met binnen en buiten.  

Bovendien is er afwisselende architectuur. In het gebied worden grote blokken gerealiseerd met kleine en grote panden en verschillende materialen, waardoor er een gevarieerde aanblik ontstaat. Van der Noll: “Uitgangspunt was: focus op de menselijke maat, zodat bewoners voelen dat ze door laagbouw lopen.” Wytze Kamminga, eveneens projectmanager Ruimte bij de gemeente Utrecht en betrokken bij Merwede voor het onderdeel openbare ruimte en daarnaast bouwplaatscoördinator voor Merwede, vult aan: “De blokken hebben ook een opbouw in hoogte: de blokken aan het Merwedekanaal zijn lager dan die bij de Europalaan.” 

Gezond en duurzaam 

In de wijk Merwede worden alle daken ingezet voor duurzaamheid: of er komen zonnepanelen op het dak of het dak wordt ingezet voor groen en waterberging. Een ander interessant aspect van Merwede is dat gevelonderhoud van de blokken zoveel mogelijk plaatsvindt vanaf het dak. Charlie Roelse, landschapsontwerper en projectcoördinator bij LOLA Landscape Architects, die het voorlopig en definitief ontwerp van de openbare ruimte hebben gemaakt, legt uit: “Daardoor heb je in de openbare ruimte geen onderhoudswagens nodig die met grote armen moeten bewegen. Wagens die bovendien verharding nodig hebben, zodat je er geen bomen kunt planten.” 

Daarnaast zet de gemeente waar het kan in op energieneutrale gebouwen. En er komt een warmtekoudeopslagsysteem, dat gecombineerd wordt met thermische energieopwekking van het Merwedekanaal. Van der Noll: “Momenteel loopt er een pilot met Stedin en Tennet om pieken in het energieverbruik op te vangen en gezamenlijk te managen, zodat Merwede als een van de grootste woningbouwlocaties van Nederland toch een aansluiting kan krijgen op het energienetwerk.” 

De blokopzet in de wijk 

Circulaire principes 

Roelse vertelt vervolgens hoe circulariteit gestalte kreeg in de openbare ruimte van Merwede: “Het belangrijkste circulaire principe was: pas geen verharding toe waar geen verharding nodig is. Dat betekent dat we heel precies hebben gekeken naar de ruimte voor afvalwagens en brandweerauto’s. Bij de keuze voor materialen zaten we vast aan de gemeentelijke uitgangspunten rond onderhoud, beheer en standaardisatie uit het Handboek Openbare Ruimte. Wel hebben we daarbinnen voor een lichte klinker gekozen die goed aansluit bij onze visie dat Merwede straks ervaren moet gaan worden als stadsnatuurgebied: de Armilla van Vandersanden, een straatsteen gemaakt van klei.” 

Voor de overige materialen en bij het straatmeubilair hebben Roelse en haar collega’s gebruik gemaakt van de R-ladder van Rijkswaterstaat, waarop de verschillende circulariteitsstrategieën staan aangegeven. “Daarbij keken we wat goed te onderhouden en makkelijk te vervangen is. Als er in Merwede bijvoorbeeld één Montseny bank beschadigd is, kijken we of we elders uit Utrecht één kunnen halen in plaats van een nieuwe te bestellen.” Van der Noll: “Bij het Handboek Openbare Ruimte is ook al gekeken hoe om te gaan met circulariteit.”  

Een andere straatbank die in Merwede wordt toegepast is de Pure Eco van Grijsen, een bank gemaakt uit een massief houten balk van inlands Douglas hout. Zo is steeds per onderdeel dat handboek als uitgangspunt genomen en  vervolgens gekeken naar de meest duurzame invulling en de nieuwste ontwikkelingen. Roelse: “Een voorbeeld daarvan is de straatverlichting. Daar passen we waar mogelijk ongecoat staal toe.”  

Buurtplein in Merwede 

In Merwede komen twee wijkpleinen, een in het noorden en een in het zuiden. De pleinen krijgen horeca en meer verharding omdat ze gaan functioneren als ontmoetingsplek. LOLA kan hier verder gaan in circulariteit. Roelse: “Hergebruikte verharding is op de complete schaal van Merwede niet haalbaar, maar voor de pleinen wel.” De zoektocht naar de juiste oplossing vindt plaats in het Merwede LAB, een samenwerkingsverband van de gemeente Utrecht en projectontwikkelaars dat kijkt naar het gebouw, de buitenruimte én het gebied en zoekt naar integrale oplossingen. Het Merwede LAB heeft vier programmalijnen, waaronder duurzame energie en circulair bouwen. 

Groen, tenzij 

In Merwede is hard gestuurd op het principe van ‘Groen, tenzij’. Roelse: “Dat houdt in dat het in principe van gevel tot gevel groen is, met alleen verharding waar nodig. Er is ook gekozen om entrees van woningen zoveel mogelijk te clusteren, zodat je zoveel mogelijk groen overhoudt.” Volgens Roelse is in Merwede gevochten om elke meter groen. “Dat heeft resultaat opgeleverd. Merwede is nu voor ruim de helft groen-blauw. Daarbij hebben we bewust gestreefd naar robuuste groenvakken van minimaal vier bij vier meter om versnippering te voorkomen.”   

In Merwede wordt natuurinclusief gebouwd. Daarbij was het concept van de eerder door OKRA landschapsarchitecten ontwikkelde Merwede-biotoop het uitgangspunt. Roelse: “Dat houdt in dat Merwede een combinatie van verschillende ecotopen is, die een heel leefgebied moeten creëren voor mens en dier. We hebben dat vertaald in de big six, zes diersoorten die verschillende lagen in een landschap vertegenwoordigen: de egel, de dwergvleermuis, de huismus,  de citroenvlinder,  de klokjesbij en de bittervoorn.” 

Merwede-biotoop met de big six 

“Vervolgens hebben we samen met Bureau Stadsnatuur gekeken naar de inrichtingsprincipes per diersoort. Die hebben onder meer te maken met hoe je je oever inricht, met de keuze van struiken en bomen en met je gevelinrichting. Het resultaat is een gelaagde opbouw van verschillende inrichtingselementen – leefgebieden en verblijfsplekken – op verschillende hoogtes in het landschap. Al deze lagen moesten visueel ervaarbaar zijn.” 

Het uitgangspunt voor de groeninrichting is om gelaagd groen te creëren, waarbij de seizoenen te ervaren zijn en ingezet wordt op een rijkheid aan beplanting. Roelse: “We hebben vervolgens gekozen voor zoveel mogelijk inheemse soorten. Bij de uitheemse soorten hebben we daarna gekeken naar soorten die al in de gemeente Utrecht aanwezig waren. Alle keuzes moesten bovendien robuust zijn.” Kamminga: “Dat komt omdat in Merwede al het water dat in de openbare ruimte tot een hoeveelheid van 15 tot 25 millimeter valt, terechtkomt in een wadi-systeem. Het stroomt over de paden het groen in. Hoeveelheden boven die 25 millimeter komen in een hemelwaterriool.” 

LOLA vertaalde alle uitgangspunten uiteindelijk in een plan voor groenvakken met verschillende stempels en verschillende soorten. Roelse: “De keuze van een stempel heeft onder meer te maken met de ligging: bevindt een groenvak zich ten noorden of zuiden van een gebouw? Uiteindelijk kun je zo komen tot een gevarieerde mix met een natuurlijke uitstraling voor het hele gebied.” Kamminga vult aan: “Die groenvakken moesten wel een minimale afmeting hebben om ze goed te kunnen beheren.” Daarnaast was er nog een praktische uitdaging waar bij plaatsing van groen rekening moest worden gehouden. “Onder de grond ligt een riolering, een WKO-buizenssysteem en een kabel- en leidingtracé.”  

Dwaalspoor als hoofdroute 

Bij de inrichting van Merwede als stadsnatuurgebied ontstond het idee om de hoofdrouting voor voetgangers, die door het gebied meandert, het dwaalspoor te noemen. Roelse: “Daarbij wordt steeds nagedacht over de interactie van de voetganger met gebouw en openbare ruimte. Het zit ook in de ecologie van het gezamenlijk masterplan. De big six zitten niet alleen in de openbare ruimte, maar ook op de daken en in binnentuinen. Datzelfde geldt ook voor het dwaalspoor. Daarom heeft elk blok een binnentuin met minimaal twee entrees, zodat je ook door de binnentuinen kunt dwalen.” Kamminga: “De binnentuinen zijn semi-openbaar en voorzien van speelvoorzieningen voor de allerkleinsten.” 

Het dwaalspoor, de hoofdrouting in Merwede, meandert door het gebied 

Alle blokken hebben ook het principe van de stad op ooghoogte, vertelt Roelse: “Die blokken staan of in het groen of in de verharding. In dat laatste geval is er een zachte overgang tussen de woning en de straat door een Delftse stoep: dat is een strook van circa anderhalve meter die bewoners zichzelf mogen toe-eigenen en waar ze bijvoorbeeld een bankje op mogen zetten.”  

Van der Noll is enthousiast over de manier waarop LOLA het dwaalspoor heeft vormgegeven: “Het is rond en speels. Je kunt niet 100 meter vooruitkijken. Er komt namelijk altijd wel een hoekje, waarbij je weer op groen uitkijkt. Het is intuïtieve navigatie, waarbij je voelt waar je heen moet lopen.” Roelse: “Bij de inrichting is sociale interactie belangrijk geweest. Er is bewust bij het ontwerp gekeken naar plaatsen waar je wilt dat mensen elkaar ontmoeten. Daarom is onder meer gekozen om elke 100 meter een zitplek te creëren.”  

Puzzelen met bomen en stakeholders 

Inmiddels is het concept Definitief Ontwerp opgeleverd en de planning is om dat in Q1 van 2025 helemaal af te ronden. Bij het opstellen ervan heeft Roelse verschillende uitdagingen gehad. “Een van de grootste puzzels was het plaatsen van de bomen. Ondanks de extreme verdichting eindigen we met meer dan 750 bomen in het plan. Daarnaast was de afstemming met alle losse partijen een uitdaging: met de verschillende architecten, maar ook bijvoorbeeld met netbeheerders, waardoor je soms op het laatste moment nog een trafo-huisje moet verwerken in je ontwerp.” Kamminga vult aan: “Dat betekende dat we tot het eind flexibel moesten zijn en moesten uitleggen wat de consequenties van veranderingen waren.” 

De opzet van Merwede is tot op zekere hoogte te kopiëren voor andere steden. Wel maakt Van der Noll een paar kanttekeningen: “Merwede is uniek omdat het verdichten van het grote aantal woningen in combinatie met mobiliteitstransitie kansen biedt voor de inrichting van de openbare ruimte, waarbij je landschap een meer leidende rol kunt geven. Wat zeker te kopiëren is, is het principe van natuurinclusief bouwen en de rol van de big six daarin.” 

Kamminga hoopt dat eind Q1, begin Q2 van 2025 gestart kan worden met de bouw van het eerste blok. Hij verwacht dat in de loop van Q4 van 2025 90 procent van fase 1 van Merwede bouwrijp is gemaakt. Van der Noll wijst erop dat er bewust is gekozen om een knip te maken tussen de twee fases: “We willen eerst kijken of het mobiliteitsconcept en andere uitgangspunten werken.”