Stationsplein Leeuwarden na metamorfose weer representatief

Het feit dat in 2013 bekend werd gemaakt dat Leeuwarden en Friesland in 2018  Culturele Hoofdstad van Europa zouden zijn bleek de katalysator om het plein grondig her in te richten. Op 18 december werd het gebied feestelijk geopend en kon iedereen zien welke metamorfose er had plaatsgevonden. Het stationsplein is van een doorgangsgebied een verblijfsgebied geworden.

Jos van Langen is senior stedenbouwkundig adviseur bij de gemeente Leeuwarden. Hij werkt al 14,5 jaar voor de gemeente Leeuwarden en herinnert zich hoe het stationsplein er bij zijn aantreden bij lag. “Dat was dramatisch. Het stationsplein was in de loop van de decennia een optelsom van programma’s geworden. Je had auto’s die voor het station konden parkeren, een busstation, honderden  geparkeerde fietsen, taxi’s die de doorstroom blokkeerden en een wirwar van reclameborden. Iemand die met de trein in Leeuwarden arriveerde en het station uitkwam, dacht alleen maar: help, waar moet ik naartoe? Dat kwam omdat het overzicht ontbrak en je geen idee had waar je je bevond. Je kon je dus niet oriënteren. Bovendien domineerde het gemotoriseerde verkeer de openbare ruimte. Je kunt in feite zeggen dat sinds de jaren 40 de auto stukje bij beetje de ruimte heeft afgepakt.”

Voetganger niet serieus genomen

Een voetganger kon in de oude situatie nooit rechtdoor over het stationsplein de stad inlopen; hij werd eerst geconfronteerd met een driehoekige rotonde en moest vervolgens beslissen of hij via de rechter- of linkerflank wilde. “Dat was onze grootste ergernis: als voetganger werd je in de oude situatie totaal niet serieus genomen, je moest maar uitzoeken hoe je de stad inkwam.”

Het besef dat de situatie moest veranderen kreeg een extra impuls toen in 2013 bekend werd gemaakt dat Leeuwarden en Friesland in 2018 Culturele Hoofdstad van Europa zouden zijn. “Het proces ging sneller. Iedereen realiseerde zich: het stationsplein is geen representatieve ruimte. Bovendien was het een doorgangsgebied en geen verblijfsgebied.”

Uitgangspunten

Er werd een aantal duidelijke ontwerpuitgangspunten geformuleerd: het nieuwe stationsplein moest een heldere entree naar de binnenstad worden, het moest overzichtelijk zijn, het moest verblijfskwaliteit hebben en het moest een representatief stationsplein zijn. Ook verkeerstechnisch was er een aantal uitgangspunten, vertelt Van Langen: “Het langzaam verkeer moest voorrang krijgen en voetgangers moesten zo min mogelijk barrières tegenkomen. Om ervoor te zorgen dat voetgangers nog maar één keer hoefden over te steken, hebben we de Zuidersingel heropend. Bovendien wilden we dat reizigers vanuit het station niet meer aan de westzijde het plein overstaken, maar aan de oostzijde. Dat hebben we onder meer bereikt door de extra ingang aan de westzijde te verplaatsen naar een extra in/uitgang in het stationsgebouw.” Daarmee werd meteen nog een ander probleem opgelost. “Ook het busstation lag aan de westzijde. De voetgangersstromen van zuid (station) naar noord (centrum) kruisten dus de busstromen van west naar oost en dat leidde soms tot gevaarlijke situaties. In de nieuwe situatie hebben we een betere doorstroming voor de bussen.”

Het busstation kreeg een nieuwe inrichting.

Om te komen tot een juiste inrichting van het nieuwe busstation, oriënteerde Van Langen zich samen met collega’s bij verschillende andere stations. “Een van de zaken die ik daar leerde was dat bussen voldoende opstelruimte moeten hebben om te kunnen afrijden, omdat er anders vermenging ontstaat van wachtend publiek en vertrekkende bussen.”

Het busstation wordt omringd door grote boomwanden. Vanwege de hoge waterstand op het plein is er net als elders op het plein gekozen voor verhogingen met grotere boomgroepen. “Je zorgt dan meteen voor een mooie afbakening, want zo’n busstation telt natuurlijk de nodige vierkante meters. Het station heeft een vaste busopstelling. Ik had zelf liever een dynamische opstelling gezien, dus zonder vaste vertrekperrons. Want dat neemt minder ruimte in beslag.”

Van Langen hoopt dat de herinrichting er ook toe gaat leiden dat het stationsplein minder wordt gebruikt voor doorgaand autoverkeer. “We willen het liefst dat dat verkeer via de stadsring gaat. Het is ook niet meer sneller, want het hele stationsplein is 30 kilometer zone.”

Fietsparkeren

Ook het fietsparkeren is drastisch op de schop gegaan. Van Langen: “Voor de herinrichting had je voor het station – aan de noordkant – circa 500 tulips om je fietsen te stallen. Daarnaast waren er aan de zuidkant van het station nog eens 600 plekken. In de bestaande ondergrondse stalling was ruimte voor 1.500 fietsen.”

Inmiddels is onder het stationsplein de fietskelder in opdracht van NS en ProRail uitgebreid van 1.500 naar  3.000 plekken. De ingang is subtiel weggewerkt aan de binnenkant van een grote U-vormige houten bank. Het eerste deel – 1.500 fietsen – van de fietskelder ging 18 december 2017 open, de complete fietskelder met 3.000 plekken, is sinds 18 april in gebruik. Het aantal van 3.000 lijkt aan de hoge kant, maar is berekend op de behoefte in 2030. Stallen is de eerste 24 uur gratis. Fietsen die na 28 dagen niet zijn opgehaald worden verwijderd.  Na drie maanden ziet Van Langen al de eerste effecten: “Je ziet vrijwel geen losse fietsen meer staan op het stationsplein.”

Duurzaamheid is op een aantal punten terug te vinden in het stationsplein. Zo is het areaal van het bestaande Zuiderplantsoen vergroot met bijna 1000 vierkante meter. Ook bij het nieuwe busstation is extra groen toegepast. Verder is gekeken naar de verlichting. “We hebben gekozen voor ledverlichting en hoge masten, zodat minder lichtpunten nodig zouden zijn. Bovendien is de verlichting bij evenementen bij te stellen. We hebben ons daarbij onder meer laten inspireren door het stadsdeel Strijp-S in Eindhoven.” In de praktijk bleken er aan led echter ook nadelen te zitten: “Het voldoet wel normatief, maar je ziet dat bij schimmig weer stukken van het plein donker worden. Vandaar dat we waarschijnlijk toch lichtpunten gaan toevoegen.”

Voorname uitstraling

Het stationsplein had in de vooroorlogse jaren een voorname uitstraling. Met aan de rand een aantal mooie villa’s. Bij de herinrichting is getracht die sfeer terug te brengen. “We hebben de voorname rand vormgegeven door bij de villa’s rondom overal gele stenen toe te passen in de bestrating. En door het Zuiderplantsoen tien meter naar het oosten uit te breiden.” Om van het plein een sjieke entree voor de binnenstad te maken, koos Van Langen bewust voor grijs als hoofdkleur.

“We wilden een andere kleur dan in de binnenstad, waar roodbruin gebakken klinkers overheersen. Ik vind dat het geslaagd is omdat grijs een kleur is die dienend is aan de rest: de villa’s, het plantsoen, de mistfontein en het station. Rood heeft een ander effect, het is een dwingende kleur, waardoor mensen ertoe neigen steeds naar beneden te kijken. Om bestuurders te overtuigen, heb ik zelfs de kleurenleer van Johannes Itten van de kunststroming Bauhaus erbij gehaald, die dat verkondigt. Om te kijken hoe het grijs kan worden toegepast zijn we onder meer naar Gelsenkirchen en Düsseldorf geweest. Daaraan hebben we overgehouden om met grijs te variëren, in tinten en in formaten. Daardoor krijg je een mooie grafische werking op het plein. Via Klostermann zijn we bij grote zware tegels van twaalf centimeter dik terechtgekomen. Tegels met voldoende stroefheid en slijtvastheid.”

Shared space

Een van de verkeerskundige uitgangspunten bij de herinrichting van het stationsplein was ook dat het een shared space moest worden, met zo min mogelijk borden en obstakels. Langzaam verkeer bleef wel van snel verkeer gescheiden. Ook daar haalde de werkelijkheid de theorie echter al snel in: “We hebben na een tijdje grote bloembakken neergezet  met een doorsnede van twee meter om de auto’s tegen te houden. Daarnaast blijft het net als met het fietsen stallen en het parkeren een zaak van gedragsverandering. We gaan in mei dit jaar samen met NHL Steden Hogeschool en het Shared Space Institute een groot gedragsonderzoek doen. De uitkomsten ervan gaan we vergelijken met de nulmeting die we in 2016 hebben gedaan. Zo hopen we te komen tot do’s en don’ts wat betreft shared spaces.”

Blikvanger op het stationsplein is de mistfontein ‘Love’ van de Spaanse kunstenaar Jaume Plenza. Het kunstwerk bestaat uit twee kinderhoofden van zeven meter hoog. De kunstenaar deed naar eigen zeggen inspiratie hiervoor op toen hij ’s morgens vroeg de mistwolken zag liggen over het wijde Friese landschap. De mist is nu nog niet aanwezig, maar wordt gemaakt zodra het warmer weer wordt. ‘Love’ is een van de elf fonteinen die in de elf Friese steden – naast Leeuwarden komen er fonteinen in Sneek, IJlst, Sloten, Stavoren, Hindeloopen, Workum, Bolsward, Harlingen, Franeker en Dokkum – worden neergezet ter gelegenheid van  Leeuwarden en Friesland Culturele Hoofdstad van Europa.

Het ontwerp

Het ontwerp van de herinrichting is gemaakt door een team met daarin de landschapsarchitecten Ton Thus en Joram Plantenga en architect Jacob Borren. Borren was verantwoordelijk voor de busstations, de banken, de overkappingen en de luifels. De houten banken, opgenomen in antracietkleurige betonnen randen, zijn net als de randen een meter breed. “Dat is bewust gedaan, omdat je dan straks zowel aan de plantsoenkant als aan de wegkant kunt zitten.”  Van Langen verwacht dat het stationsplein zich steeds meer zal ontwikkelen tot afspreekpunt. “Het kan dit jaar voor het eerst ook worden opgenomen als speellocatie voor het Fries StraatFestival, dat op 25 en 26 mei wordt gehouden. Daarmee wordt het nog meer een onderdeel van de stad.”

Om te voorkomen dat het stationsplein na de herinrichting opnieuw ‘verrommelt’ heeft Van Langen een voorzieningenzone gemaakt. “Op die strook van 80 meter lang en 6 meter breed mogen alle voorzieningen zoals vlaggenmasten en plattegronden worden neergezet. Zodra ze het elders neerzetten, moet je streng handhaven.

Auteur: Peter Bekkering