Dorpenkookboek voor ‘maakbare’ leefomgeving Apeldoorn

Auteur: Marten Muskee voor VNG magazine

Klein Apeldoorns dorpenkookboek

In het  Klein Apeldoorns dorpenkookboek  staan handvatten voor initiatieven in de openbare ruimte. Het boek laat zien uit welke elementen de dorpen zijn opgebouwd en hoe de bewoners daar zelf een bijdrage aan kunnen leveren, bijvoorbeeld via de keuze voor een erfafscheiding. Het boek wordt ook gebruikt bij meer ingewikkelde vraagstukken, zoals het ontwerpen van een nieuwbouwwijk, en dient dan als handleiding voor bewoners en ontwerpers om in gesprek te komen over hoe die wijk eruit moet gaan zien.  

Download het Klein  Apeldoorns dorpenkookboek onderaan dit artikel

Groot Apeldoorns dorpen- en stadskookboek

Er is al een  Groot Apeldoorns landschapskookboek  en een stadskookboek zal binnenkort verschijnen. Eind vorig jaar won het initiatief de  Nu al Eenvoudig Beter-trofee , een initiatief van het ministerie van IenM. Hierbij gaat het om voorbeeldprojecten van gemeenten die al werken in de geest van de Omgevingswet. 

Samen voor kwaliteit

Maar Apeldoorn is op meer fronten bezig. De gemeente zet zich in om een andere overheid te worden. Eén die uitnodigt, meedenkt en ruimte biedt aan de samenleving. Daartoe is in 2012 een structuurvisie gemaakt waarin onder meer gebieden zijn aangewezen waar bewoners en ondernemers het initiatief kunnen nemen, mits dit past in de visie van Apeldoorn als buitenstad (het beste van twee werelden, stad en ommeland).  Initiatieven moeten aansluiten bij de bijzondere ruimtelijke kwaliteit van het gebied. In maart dit jaar werd de notitie Samen voor kwaliteit naar een andere ruimtelijke ordening in Apeldoorn gepresenteerd. Hierin staat omschreven hoe in de toekomst invulling wordt gegeven aan de ruimtelijke ordening van Apeldoorn. Men wil naar een andere houding in het denken en handelen rond ruimtelijke processen, maar wel met borging van het recht.  

Nieuwe stijl van werken

Verder probeert Apeldoorn met een nieuw bestemmingsplan en beeldkwaliteitsplan voor de wijk Brink & Orden de kwaliteit van de wijk samen met bewoners te verbeteren en waar nodig te behouden. Samen met de wijk wordt een zo integraal mogelijke ruimtelijke visie vormgegeven en vastgelegd. In de nieuwe stijl van werken wordt meer tijd gestoken in het voortraject. Wat moet de gemeente wel en wat moet ze niet regelen volgens de bewoners? Waar zijn handreikingen voldoende? Welke aspecten van de wijk moeten blijvend worden gekoesterd?  Dat laatste maakt het overigens mogelijk dat in weerwil van de Omgevingswet (deregulering) op verzoek van bewoners er op wijkniveau regels gesteld worden om specifieke kenmerken van die wijk te beschermen.

Apeldoornse methode

De stedenbouwkundigen Petra Kuijlaars (medeauteur dorpenkookboek) en Doesjka Majdandzic (medeauteur stadskookboek in wording), ruimtelijk jurist Erwin Boogmans (verantwoordelijk voor de advies-notitie), senior bestuurlijk jurist Werner Weskamp (tevens projectleider Omgevingsrecht) en wethouder Nathan Stukker schetsen de Apeldoornse methode. 
"Het kookboek is samen met de dorpsbewoners gemaakt", vertelt Kuijlaars. "De inwoners geven aan wat zij belangrijk vinden en wat hun dorp anders maakt dan andere dorpen. De ene keer zit dat in de architectuur, de andere keer in bijvoorbeeld de openbare ruimte. Dat beschrijft het boek. Hoe ga je daarmee aan de slag? Bewoners identificeren zich met hun leefomgeving en niemand wil die verkwanselen."

Veranderde verhoudingen

In samenspraak met burgers worden ambities en doelen neergezet. De gemeente zegt niet wat niet mag, maar overlegt wat kan. Bewoners gaan zelf aan de slag met hun omgeving. "We hebben ook een kansenkaart gemaakt voor het dorp Hoenderloo met alle initiatieven van de gemeente en die van het dorp zelf en verbinden die met elkaar zodat één en één drie wordt. Dit leerproces is voor iedereen wennen en het vereist een flexibele houding van politiek en ambtenaren. De verhoudingen zijn danig veranderd en de inwoners weten het zeer te waarderen."

Ambtenaren op locatie

Daar waar bewoners vroeger op het gemeentehuis werden uitgenodigd, gaan ambtenaren nu naar de mensen toe op locatie. Dat lijkt iets kleins, maar zorgt voor wezenlijk andere verhoudingen. "Het feit dat wij hier veel disciplines nog zelf in huis hebben, maakt dat wij op deze manier kunnen werken. Je moet een soort consequentheid hebben in je contact met de buitenwereld. Het bestuur wisselt om de zoveel tijd en ambtenaren blijven langer zitten. Ingehuurde bureaus hebben dat netwerk en die contacten niet. Je hebt flexibele en ondernemende medewerkers nodig die echt met de burgers kunnen praten." 

Ambities

Het kookboek is zeker geen plan, het zijn ambities voor een gezamenlijk doel waar gemeente en inwoners naartoe willen. Belangrijke onderdelen worden overgenomen in het bestemmingsplan, beeldkwaliteitsplan of de welstandsnota. Dat zijn dingen waar de inwoners en gemeente zich aan moeten houden in het kader van rechtszekerheid en rechtsgelijkheid. "Minder regels en loslaten is niet hetzelfde als niks vinden. Je mag nog steeds wat vinden als overheid. Het gaat erom hoe je de zaken eromheen organiseert. Neem de burgers serieus, als je iets ophaalt moet je er ook iets mee doen. Niet met alles wat ze zeggen, maar laat dan wel weten waarom niet."

Vak RO eenvoudig uitleggen

Wat Kuijlaars feitelijk doet is het vak ruimtelijke ordening op een eenvoudige manier uitleggen. Dat maakt dat mensen zien dat het wel degelijk uitmaakt waar ze hun schutting of garage plaatsen. Kleinschalig, soms met speldenprikken, krikt Apeldoorn de ruimtelijke kwaliteit op en daardoor komen er ook veel dingen in de samenleving op gang. "Het boek is een soort vliegwiel. Door her en der slim kleine interventies te plegen, breng je veel aan het rollen. Het is dus niet alleen iets ruimtelijks, maar heeft ook maatschappelijke gevolgen. Mensen gaan samen aan de gang om hun leefomgeving te verbeteren."

Andere overheid

Ruimtelijk jurist Boogmans geeft in het kader van de Andere Overheid richting aan een nieuwe ruimtelijke ordening. Dat gebeurt door de gehele procesketen van vormgeven via vastlegging naar uitvoering (vergunnen en handhaven). "Wij willen principieel anders met de samenleving omgaan. We denken na over inhoud en proces om al zo veel mogelijk in te spelen op de veranderingen die de Omgevingswet met zich meebrengt en dat willen we nu al in praktijk brengen." De burger bepaalt mede wat de kwaliteit is van de leefomgeving en dat wordt straks vastgelegd in wijkomgevingsplannen en beeldkwaliteitsplannen. 

Waken over algemeen belang

In de transitiewijk Brink & Orden haalt Apeldoorn vooraf in het proces op wat bewoners goed en slecht vinden aan hun wijk. Bewoners en ondernemers zijn met camera’s de wijk ingestuurd om daar foto’s van te maken. Dat is belangrijke input voor de visie op ruimtelijke ontwikkeling in de wijk. "We vragen ook wat de rol van de gemeente moet zijn. Moet die veel vastleggen of veel flexibiliteit bieden? De gemeente trekt zich qua regelgeving enigszins terug en legt de sturing meer bij de samenleving zelf, maar blijft wel een bepaalde rol houden waar het om het recht gaat. Je bent geen gelijkwaardige partner als je met anderen aan de slag gaat. Wij waken over het algemeen belang."

Gedragsverandering nodig

De traditionele manier van het doorlopen van ruimtelijke-ordeningsprocessen is voorbij in Apeldoorn. De gemeente neemt echt een voorschot op 2018 in het kader van ‘Nu al eenvoudig beter’. Apeldoorn kende een verkokerde organisatie, maar voor  ruimtelijke ordening wordt nu integraal gewerkt. Bestuurlijk jurist Weskamp: "Met de komst van de Omgevingswet zal de werkwijze nog veel breder en integraler worden, waarbij allerlei sectoren aan elkaar worden gekoppeld. Dat betekent een andere manier van werken. De huidige kanteling is een aanzet om integraal werken te kunnen bevorderen en de verkokering tegen te gaan. Apeldoorn wil intern de afdelingen en medewerkers met elkaar verbinden en voor die verandering in gedrag is tijd nodig. Je moet niet wachten tot in 2018 de Omgevingswet in werking treedt. Wij zijn nu een continu lerende organisatie, het eindbeeld ligt er nog niet."

Apeldoorn heeft nu het serieuze voornemen om een start te maken met het opstellen van een omgevingsplan op basis van de Crisis- en herstelwet en wil zich daarvoor bij het ministerie van IenM aanmelden. "Op deze wijze kunnen we dan alvast wat gevoel ontwikkelen bij het opstellen van een omgevingsplan. Het gaat dan met name om gebieden met leegstand van kantoren en bedrijven, waarbij wordt gezocht naar een andere invulling."
    

Gehusselde organisatie 

Stedenbouwkundige Majdandzic schetst het beeld van een gehusselde organisatie die nu werkt met dertien eenheden. De processen zijn zo gemaakt dat medewerkers elkaar altijd nodig hebben om iets te doen. Dat vraagt om onderlinge communicatie. De medewerkers die zijn blijven zitten, zijn geselecteerd op de competentie verbindend samenwerken. Er zijn veel verantwoordelijkheden neergelegd bij de specialisten. Dat geeft veel vrijheid, maar ook net genoeg linkjes met de andere eenheden om het allemaal aan elkaar te blijven verbinden. 

Structuurvisie

In 2012 is een structuurvisie gemaakt die ervan uitgaat dat de gemeente de wijsheid niet in pacht heeft. "De structuurvisie is eenvoudig opgebouwd. In het fundament is Apeldoorn als buitenstad benoemd omdat die term voor ons heel erg pakt wat de ziel van onze stad is. De bekenstelsels, lanen en parken, zeg maar de robuuste structuren die onze stad maken, worden gewaarborgd in het fundament. Daar zijn wij degenen die aan zet zijn." 

Dynamogebieden

Enkele gebieden zijn benoemd tot dynamo’s. Daar moet de gemeente wat energie in steken om iets op gang te brengen, gebieden in transitie die het niet redden als ze worden losgelaten. Dan blijven de witte vlekken op de kaart over. "Voor die gebieden geldt dat vrij veel mogelijk is binnen de vijf generieke principes die voor ons de term buitenstad wat meer verduidelijken. Elk initiatief is mogelijk indien het past bij buitenstad. De kookboeken helpen daarbij, ze geven aan wat nu voor elk gebied de bijzondere ruimtelijke kwaliteit is. We dagen mensen uit zich aan te sluiten bij die kwaliteiten en die het liefst in drie stappen te verbeteren."

De vierde transitie

De Omgevingswet zit in het collegeprogramma en wordt beschouwd als de vierde transitie. Volgens wethouder Stukker is het een majeure transitie die op gemeenten afkomt. "Ik vind het goed voor de Apeldoornse politiek om zich te realiseren wat er staat te gebeuren. De wet is geënt op minder regels, meer inspiratie en een integrale gebiedsgerichte aanpak. Het dorpenkookboek is daar hét voorbeeld van. Dat maakt een bruggetje naar bewonersparticipatie. B urgers ervaren dat de leefomgeving echt van hen is en willen daarmee aan de slag. Ga gewoon normaal het gesprek aan met ondernemers en burgers. Als je uitlegt wat niet mag, heb je geen gesprek. Op het moment dat je zegt: dit zijn de kaders waarbinnen we met elkaar oplossingen kunnen vinden, is er bijna altijd wel een oplossing denkbaar.  Als u met een initiatief komt dat bijdraagt aan de kernkwaliteit van onze stad gaan we in gesprek."

Vindplaats: VNG Magazine 13/14, 11 juli 2014, pagina 18 e.v.