Stadsforum Tilburg: plein voor komende eeuwen

Tekst: Peter Bekkering  
Fotografie: Paul Swagerman 

Kristian Koreman is landschapsarchitect en stedenbouwkundige. Hij richtte in 2001 in Rotterdam samen met zijn levenspartner Elma van Boxel ZUS (Zones Urbaines Sensibles) op. Koreman vertelt hoe ZUS bij het Stadsforum betrokken raakte. “In 2017 benaderde de gemeente Tilburg ons. Ze zaten met een plein, het Koningsplein, dat werd beschouwd als ‘het lelijkste plein van Tilburg’. Het was een groot asfaltplein bovenop een parkeergarage waar geen boom op groeide. Je hebt daar bovendien ook nog de Katterug, het grote woongebouw van Van den Broek en Bakema, die de hele binnenstad afsluit van de Piushaven. Eigenlijk is bij de cityvorming in de jaren 60 gezegd dat de binnenstad hier ophoudt.” 

“De gemeente vroeg ons om met het Koningsplein aan de slag te gaan en het onder meer radicaal te vergroenen”, vervolgt Koreman. “Dat laatst was lastig, omdat op het Koningsplein ook de markt plaatsvond. Tegelijkertijd werd vanwege hittestress en duurzaamheid het belang van de vergroening wel erkend. Bovendien had de omgeving ook te maken met wateroverlast. Verder moest het plein bereikbaar blijven voor auto’s vanwege de ondernemers.” 

Radicale scenario’s 

Het bleek al snel dat niet alle wensen op het Koningsplein verenigbaar waren. Koreman: “Daarom hebben we het gebied vergroot en zijn we ook gaan kijken naar het Willemsplein, de Piushaven en de Cityring. Vervolgens hebben we in workshops een aantal radicale scenario’s opgesteld, waaronder een met een bos op de Cityring en een ander waarbij de Piushaven werd doorgetrokken tot aan het Koningsplein.” 

Ook was er een scenario, waarbij de Cityring werd weggedacht, waardoor de mogelijkheid ontstond om er een plein van te maken. “In dat scenario zou de vergroening plaatsvinden op het Koningsplein en zou de markt daar verdwijnen. Uiteindelijk heeft dat laatste geleid tot het voorkeursscenario, waarbij de Cityring een Stadsforum werd.” Door bovendien de halfverdiepte parkeergarage onder het Willemsplein weg te halen verdwijnt een belangrijke barrière en staan alle gebouwen nu met hun voeten op het Stadsforum.  

De naam Stadsforum 

Koreman legt uit hoe de naam ‘Stadsforum’ ontstond: “We zijn vergelijkingsstudies gaan doen met andere stadspleinen en kwamen erachter dat er in de geschiedenis maar weinig voorbeelden zijn waar alle publieke gebouwen van de stad – de kerkelijke, rechterlijke, bestuurlijke en culturele macht – rond één centrale ruimte aanwezig zijn. Een van de weinige voorbeelden is het Forum Romanum in Rome, de bron van onze democratie. Vervolgens hebben we het vertaald naar de Tilburgse situatie en dat bleek bijna één op één te kloppen. Daarom werd het beeld van het Stadsforum vanaf dat moment het uitgangspunt.” 

Het betekende dat voetgangers en fietsers dominant werden en dat voor de auto’s geen plaats meer was. “Onderzoeken wezen uit dat er 24.000 auto’s per etmaal over de Cityring gingen. Bovendien lagen er zes stroken asfalt. Tegelijkertijd bleek echter ook dat twee derde van de auto’s er niet hoefde te zijn. Daarom zijn we met de afdeling Mobiliteit gaan kijken hoe we vanaf de buitenring auto’s konden afvangen om te voorkomen dat ze in het gebied van het Stadsforum zouden komen. Voorwaarde was wel dat de parkeergarages bereikbaar bleven. Uiteindelijk hebben we door het aanbrengen van een aantal knippen ervoor kunnen zorgen dat er nog maar 8.000 auto’s over de Cityring/Stadsforum zouden gaan.” 

In de shared space zijn voetgangers en fietsers dominant 

Shared space 

Dankzij deze ingreep kon het Stadsforum een shared space worden en kon er één tapijt van 400 bij 150 meter van worden gemaakt met één soort bestrating. In die shared space werden voetgangers en fietsers dominant, maar konden auto’s en bussen nog steeds passeren.  
Koreman: “Na de herinrichting is het fietspad ook breder dan de ruimte voor de auto.”  

Aan het Stadsforum liggen de publieke gebouwen, die uit verschillende tijdvakken stammen en allemaal hun eigen ‘adres’ hebben achtergelaten. “De kunst was om van daar één geheel van te maken. Dat hebben we gedaan door in het patroon van het Stadsforum tijdlijnen zichtbaar te maken. Een andere uitdaging was dat het Stadsforum plaats moest bieden aan de markt en aan de Tilburgse kermis, de grootste van Europa. Het betekende veel overleg, maar uiteindelijk konden we de marktkooplui ervan overtuigen dat het publiek deze nieuwe locatie eerder zou opnemen in hun winkelrondje.”  

Het overleg laat ook zien dat de gemeente Tilburg participatie heel serieus nam, zegt Koreman. “Je had in de jaren 2017 en 2018 eerst de sessies met het college die leidden tot een voorkeursrichting. Vervolgens waren er planteams, klankbordgroepen en een grote sessie in de LocHal, waar de hele bevolking mocht meepraten. Ondertussen had je in de jaren 2019 en 2020 ook nog de eerdergenoemde discussie over het verkeersnetwerk. Bovendien werd in die periode ook het nieuwe stadskantoor opgeleverd.”  

Overleg had Koreman ook met architect Jo Coenen – die in de jaren 90 verantwoordelijk was geweest voor de vorige herinrichting – en met kunstenaars die verantwoordelijk waren voor kunstwerken in het plangebied. 

Zorgvuldige vergroening 

Bij de vergroening van het Stadsforum moest Koreman zorgvuldig te werk gaan. “In het tapijt hebben we op elke plek waar het kon bomen neergezet. Voor het paleis was ooit een paleistuin. Die konden we vanwege de komst van markt en kermis niet terugbrengen, maar we hebben er wel een grid van grote bomen neergezet. Daarnaast hebben we elk belangrijk gebouw aan het Stadsforum zijn eigen ‘tuin’ gegeven.”  

Ook de Beljon-fontein voor het stadhuis - gemeentelijk monument sinds 2018 en een geliefde verblijfsplek – werd in oude glorie hersteld. Het liet zien dat water een belangrijk thema was, zegt Koreman: “Het gebied ligt enerzijds in een beekdal – het zuidoostelijke deel – en anderzijds op een zandrug – het noordwestelijke deel, de plek van onder meer de kerk. Ertussen zit een hoogteverschil van ruim anderhalve meter. Daardoor stond de Cityring bij piekbuien regelmatig blank.” 

 Elk belangrijk gebouw aan het Stadsforum heeft zijn eigen tuin 

Er moest dus een oplossing komen voor de waterberging. “Dat was een uitdaging omdat we te maken hadden met een plek met veel verharding. En omdat we wilden voorkomen dat de grote bomen die we gepland hadden niet verdroogden. Uiteindelijk hebben we daar op grote schaal waterkratten geïnstalleerd, die het water vertraagd infiltreren en deels vasthouden voor de voeding van de bomen. Het deel wat nu gerealiseerd is, heeft met 1.140 kubieke meter kratten en de opnamecapaciteit van het bomenzand een bergingscapaciteit van  1,7 miljoen liter water.

Natuursteen 

Omdat het bij het Stadsforum ging om een grote oppervlakte, ging de keuze tussen betonsteen en natuursteen. Uiteindelijk is voor de Profidi natuursteen gekozen. “Die kwam in een aantal verschillende bruin- en grijstinten en afmetingen, waardoor we ook nuances konden aanbrengen. De steen komt uit de Italiaanse Alpen. Met duurzaamheid is rekening gehouden door niet te kiezen voor natuursteen uit China of Vietnam. De steen is met de trein vervoerd, wat weer gunstig is voor de MKI-berekening. Het steekt ook gunstig af tegen duurzame betonsteen, omdat je het voor eeuwen neerlegt. Bij duurzame betonsteen denk je eerder in decennia. Juist omdat we het plein voor de komende eeuwen wilden neerleggen hebben we voor natuursteen gekozen, voor monumentale bomen en voor een uniek krattensysteem.” 

Naast de Profidi natuursteen is op veel kleinere schaal een Favaco  natuursteen toegepast, Portugees graniet. “Die hebben we vooral gebruikt om enkele historische lijnen en verhalen zichtbaar te maken: de Oude Dijk, de Nieuwe Dijk, de plek van het sterfhuis van Willem II, maar ook van de plaats waar ooit het oude stadhuis stond. In die laatste lijnen staan ook de stadsrechten van Tilburg gegraveerd.” 

Om tot de juiste keuze van bomen te komen is goed naar de ondergrond gekeken, zegt Koreman. “Op de zandrug, het hoge deel, is onder andere gekozen voor de eik en de grove den. Soorten die op de droge grond goed aarden. Op het lage deel hebben we gekozen voor soorten die meer passen bij een beekdal, zoals de es en de iep.”  

Voor het nieuwe stadskantoor staan een bank en ‘lobbytafels’ 

Loungebanken en ‘lobbytafels’ 

Voor het straatmeubilair ontwikkelde ZUS samen met de Brabantse meubelfabrikant Lensvelt de Stadsforum-serie. “Daarbij gaat het om loungebanken, parkbanken en in de buurt van de stadskantoren zelfs statafels. We hebben steeds gekeken naar het gebruik. De statafels zijn gemaakt zodat politici en ambtenaren die onderweg zijn van het ene naar het andere stadskantoor even kunnen overleggen. Het zijn dus eigenlijk ‘lobbytafels’.” 

Op het Stadsforum staat ter hoogte van de bedriegertjes ook een lange loungebank van ruim negen meter. “Het ontwerp daarvan is ontleend aan een weefgetouw en speelt daarmee in op het textielverleden van Tilburg. De bank is van staal en met bamboe ingelegd.” 

Bij de straatverlichting kon ZUS gebruik maken van de bestaande Cercles. Deze konden verduurzaamd worden met LED en in samenwerking met Atelier LEK is er een verlichtingsplan gemaakt, dat het plein en alle prachtige gebouwen aan het Stadsforum fraai aanlicht.”  

Vervolg 

Koreman verwacht dat de functie van het Stadsforum in de toekomst alleen nog maar sterker zal worden. Dat komt ook omdat in de periode tot 2028 ook het aangrenzende gebied nog de nodige ingrepen zal ondergaan. “In het verlengde van het Stadsforum wordt nu eerst het gedeelte bij de theaters aangepakt. Vervolgens gaan we aan de slag met de loper naar het Factorium, een school voor theatermakers. Dat gebied wordt bij het Stadsforum betrokken.” 

De Beljon-fontein voor het stadhuis, een gemeentelijk monument sinds 2018 en een geliefde verblijfsplek, is in oude glorie hersteld 

Daarna start de metamorfose van het Koningsplein, dat wordt getransformeerd tot de Koningswei. “Dat is misschien wel de belangrijkste stedenbouwkundige ingreep. Op het Koningsplein stond namelijk een gebouw dat de binnenstad afsloot van de rest. Door dat gebouw te slopen, ontstaat er een stedenbouwkundige doorbraak waardoor we de Piushaven via de Koopvaardijstraat en de Koningswei verbinden met de binnenstad. Bij de Koningswei gaan we volwassen bomen op de kolommen zetten.” 

Het Stadsforum werd op 21 september 2024 geopend met een stadsopera, waarin het plein werd bezongen in een fascinerend klankspel waarin compositie, geluiden en livezang samensmolten. Alle gebouwen rondom het plein vormden het decor van deze bijzondere opera. Koreman: “Het Stadsforum is ook echt bedoeld als podium voor de stad. Dat komt ook omdat er partijen omheen zitten als het Factorium en de Rockacademie.”  

Pluim voor projectmanagers 

Koreman deelt een pluim uit aan de projectmanagers waarmee hij in Tilburg heeft samengewerkt. “Dat zijn mensen die hier al tientallen jaren rondlopen en precies weten hoe de hazen lopen en hoe ze het bestuur en de raad erbij moeten betrekken. Het is iets dat je vaker ziet bij middelgrote steden, projectmanagers die echt toegewijd zijn. Daardoor kun je mooie resultaten boeken zoals nu in Tilburg. Ook omdat het benodigde geld – enkele tientallen miljoenen – beschikbaar werden gesteld.” 

Inmiddels is de eerste editie van de Tilburgse kermis op het Stadsforum achter de rug en de markt begint ook steeds meer haar draai op de nieuwe locatie te vinden. “De reacties zijn over het algemeen positief. Dat komt mede omdat de auto er grotendeels is verdwenen. De komende jaren wordt het bovendien alleen nog maar mooier, wanneer ook de andere projecten voltooid zijn. Uiteindelijk heeft het dan ruim tien jaar geduurd, maar er ligt dan wel een openbare ruimte waarmee Tilburg eeuwen vooruit kan.”  

 De ruim negen meter lange loungebank van staal en met bamboe ingelegd