‘On-Nederlands’ waterelement verbeeldt de trap van het leven in Harderwijk

donderdag 20 juli 2023

De gemeente Harderwijk wilde bij de uitbreiding van de begraafplaats de Elzenhof in Harderwijk het nieuwe gedeelte ontsluiten met een honderdtwintig meter lang waterelement dat een hoogteverschil van vier meter overbrugt. Rots Maatwerk ging met Baljon Landschapsarchitecten de uitdaging aan en zij legden een prachtig en innovatieve cascade aan. Hugo Rots en Wouter Evers vertellen over het proces en de uitkomst.

Bij de plannen voor de herinrichting van begraafplaats De Elzenhof legde projectleider en landschapsontwerper Niek Heijboer van de gemeente Harderwijk zijn referentieontwerp op tafel. Rots Maatwerk werd uitgenodigd mee te doen aan de ontwerpwedstrijd van een waterelement dat de entree verbindt met het nieuwe gedeelte van de begraafplaats. Hugo Rots, eigenaar van Rots Maatwerk: “Niek Heijboer had een visie van een waterelement van vier meter breed, dat vier meter omhoogliep over een lengte van honderdtwintig meter. Hoe dat eruit moest komen te zien, dat was aan de deelnemers.”

Rots gaat de uitdaging aan en vraagt Baljon Landschapsarchitecten in om mee te denken. “We werken vaker op dergelijke uitdagingen samen”, legt Rots uit. “We zijn voor dit soort specifieke vraagstukken op elkaar ingespeeld en weten samen snel een snaar te raken waar we beiden enthousiast over worden. Dat zijn belangrijke kenmerken als je in korte tijd een sterk concept moet neerleggen dat niet alleen heel erg aanspreekt, maar ook uniek is en op de plek past.”

De schets

Die plek is een is de fors uitgebreide de gemeentelijke begraafplaats, waar 3300 graven aan de bestaand 1500 worden toegevoegd: de helft op een natuurbegraafplaats in de setting van een door bomen omzoomde bloemenweide. De andere helft is opgezet in kleinere delen, afgeschermd door bomen en beukenhagen om een intieme sfeer te creëren. De twee uitbreidingen worden gescheiden door het waterelement.

“Het is een bijzonder plek”, zegt Wouter Evers, ontwerper bij Baljon. “De entree is een kenmerkend cirkelvormig gebouw, de aula. Daarvoor ligt een stenen bron van water en van daaruit heb je een zichtlijn door het gebouw, door een soort van poort omhoog die heuvel op. Door die lange lijnen door dat poortje te trekken, kon je die verbinding leggen, die basis kregen we mee van Harderwijk.”

Evers neemt het waterelement als uitgangspunt. “Maar een waterelement is ook maar een waterelement”, legt Evers uit. “Wij zoeken altijd een stap verder, naar een verhaal. En we zijn hier op een begraafplaats, dus na wat heen-en-weren en proberen, besloten we een watertrap van het leven te maken.”

De watertrap van het leven

Na flink wat stoeiwerk met elkaar rolt er een idee uit. “Dat was om bovenaan de heuvel een rond element als startpunt te gebruiken, de bron van het element. Zeg maar de geboorte. En vervolgens zijn er naar beneden een paar stappen, groot en klein. De vier grote stappen verbeelden de grote gebeurtenissen in het leven, de overgang van kind naar puber, naar volwassene, naar senior. In die overgangen, dat zijn de segmenten, zit de ene keer veel en dan weer minder reliëf. En dat eindigt dan helemaal onderaan weer met een grote sprong, een grote overloop naar het overlijden. Het slotstuk is een langer segment met stilstaand, spiegelend water, dat staat voor herinneren”, schetst Evers de opbouw van het verhaal.

“Zowel de positie, vormgeving, het reliëf en de textuur van de treden zetten we in om de levensloop zichtbaar te maken. Door de treden langer of korte te maken en de sprong in de treden te variëren qua hoogte, aantal en hellingshoek, passen we de overgangen tussen de treden toe op de levensloop. De afwerking van de platen, die de treden vormen, zorgen voor de verdere invulling van het verhaal. Zo kan de trede vlak en glad zijn met een gladde afwerking, licht of sterk geribbeld, vlak met kleine obstakels of ruwe textuur: al deze middelen zijn beschikbaar om de beweeglijkheid van een levensfase weer te geven.”

“Doordat de helling van gras is en de rand strak doorloopt, houden we de omgeving van het waterelement rustig. Op deze manier maken we een waterelement die zich laat lezen als de partituur van ons leven.”

Samen schakelen

Om te komen tot het unieke ontwerp is de door Rots genoemde afstemming in de samenwerking met Baljon cruciaal. “Je hebt niet voldoende tijd om eerst conceptmatig iets neer te leggen en pas als je daarmee klaar bent, na te gaan denken over hoe ik het ga bouwen en wat kost het eigenlijk? Dat moet je met elkaar doen als je aan het schetsen bent”, omschrift Rots het proces. “Als je tekent moet je al praten: kan dit wel, dit wordt niet mooi, dit is niet te onderhouden, dit gaat uiteindelijk te veel geld kosten.”

Rots prijst de ruimte die de teams van Rots en Baljon elkaar daarin geven. “Wij geven Baljon de ruimte te schetsen en met ideeën te komen, zij ons de ruimte om ze terug naar de tekentafel te sturen omdat het niet gaat werken.” Evers: “Precies. Zo houden we hele leuke ideeën meteen tegen het licht: is het technisch niet ingewikkeld of te duur? Zo leren we van elkaar.”

Rots vervolgt: “Zeker in die conceptfase: welke kant gaan we op, hoe steken we iets in, dat doen we echt samen. Dit is de beleving, die willen we neerleggen, dit voegt echt iets toe: daar is Baljon heel sterk in. Wij houden daar dan zaken als techniek, materiaal, duurzaamheid, onderhoud en aanleg tegenaan. Als je iets aanlegt waarvan je weet dat de onderdelen vaak vervangen moeten worden omdat ze vaak open en dicht moeten, dan moet je ook zeggen: het effect is schitterend, maar we moeten over twee jaar dit allemaal vervangen, dat willen we niet. En op een gegeven moment kijk je ook naar de beheerkant. Naar technische duurzaamheid en dat soort zaken.”

*De aanleg en werking van de verspringende driehoeken*

Proefopstellingen

Voor inspiratie bekeken Rots en Baljon enkele projecten in het buitenland, maar wat ze in Harderwijk neer willen zetten, is niet eerder gedaan. “Ik heb een voorliefde voor water en natuursteen dus als die combinatie ergens ligt, ga ik kijken. Maar ik heb het in ieder geval nog niet gezien”, zegt Rots.

Om verzekerd te zijn of de beoogde effecten zijn en doen wat de ontwerpers voor ogen hebben, zijn er daarom proefmodellen nodig. Dat kost tijd. “Je moet alle voorzieningen maken, hebt water nodig. Je moet elke keer wel mijlpalen bereiken voor je de volgende stap kunt zetten. Maar je wilt zeker weten dat je ontwerp klopt en betaalbaar is.”

Ze leggen een houten frame aan waarin losse driehoeken van verschillende maten, hoeken en lengtes telkens in andere patronen worden gelegd. “Zo konden wij met Baljon en de klant erbij live zien wat een bepaalde driehoek in een bepaalde maat met het water deed”, vertelt Rots. “En dan kun je de hoeveelheid water en de stroomrichting aanpassen. Dat zijn geen zaken die je je in je hoofd kunt voorstellen, die moet je zien. Dus in die proefopstelling ga je met eenheden spelen, net zolang tot het juiste ritme en de gewenste snelheid en dynamiek gevonden werd.” Evers vult aan: “Het is geweldig om zo live te kunnen ontwerpen.”

*Deel van het proefmodel dat Rots Maatwerk in Brummen neerzette*

Ondergrondse watertechniek

Het project kon vervolgens worden aangelegd zoals het uit de proefopstelling rolde: het hele grondwerk, het grondlichaam, de fundatie daarop, het plaatsen van het natuursteen, de plaats van de putten. Rots wijst erop dat om bovengronds een ogenschijnlijk simpele waterstroom te krijgen, er ondergronds gigantisch veel gebeurd. “Dat is indrukwekkend”, zegt ook Evers.

“Dat is volledig anders dan bij fonteinen die je op marktpleinen ziet”, licht Rots toe. “Er zitten serieus grote ruimtes onder de grond om zo’n installatie mogelijk te maken.” Hij lepelt wat feiten op: “Een grote ondergrondse watertechniek put van 42 ton en een zeefbocht voor het verwijderen van grof vuil. Het systeem werkt op grondwater, wat goed is voor het milieu. “Er zit dan wel meer onderhoud aan, hij wordt wat eerder smerig dan bij een conventioneel systeem, maar het grote voordeel is dat je geen drinkwater toepast.” In het element zitten negenhonderd eenheden verwerkt en er vindt een circulatie van veertig kubieke meter water per uur plaats.

Beleven, bezinnen en herinneren

In 2022 is het project opgeleverd. Als je langs de waterpartij loopt, ervaar je het verhaal, verzekeren Rots en Evers. “Bovenin borrelt het water bij de geboorte en dan is het even rustig. Als je dan naar beneden loopt, begint het te leven. Je ziet, hoort en voelt de verandering”, zegt Evers. “Ook als je de betekenis van de watertrap van het leven niet kent, vormt het een boeiende en aangename reeks van watervormen: beweging, spiegeling, schittering en geluid.”

Rots vult aan: “Precies, dat komt door die onregelmatigheid, die verschillende lengtes waardoor elke keer het perspectief verandert. Het is een doorgaande lijn, maar de trappen en cascades variëren continu in hoogte en afstand. Die afwisselende, speelse beleving verwacht je niet als je ervoor staat. Je beleeft het elke keer anders.”

Evers en Rots zijn trots op het resultaat. “Het heeft een on-Nederlandse uitstraling”, vindt Rots. “Het is een enorm bijzonder object. Heel statig, je krijgt er een heel bijzonder gevoel bij. Het geeft heel veel meer meerwaarde en allure aan de beleving van de begraafplaats.” Evers: “Die uitbreiding was de kans om die hele begraafplaats weer op de kaart te zetten, dat is mooi gelukt zo. Het is een fijne plek voor bezinning, om weer even tot jezelf te komen. Dat merk je aan de mensen die er gaan zitten. De gemeente zelf is ook heel enthousiast, het verhaal heeft hen wel geraakt.”