Marktplein in Steenderen voelt voor inwoners als ‘ons dorpsplein’

Tekst: Peter Bekkering 

Peter Breuker is projectleider openbare ruimte bij de gemeente Bronckhorst, een grote plattelandsgemeente in de Achterhoek die in 2005 ontstond door een herindeling waarbij de gemeenten Hengelo, Hummelo en Keppel, Steenderen, Vorden en Zelhem fuseerden tot één gemeente. Steenderen is een dorp met ruim 2.300 inwoners. Het ligt dicht bij de IJssel, richt zich op de agrarische- en voedingsindustrie en is landelijk vooral bekend vanwege de aanwezigheid van het hoofdkantoor en de grote fabriek van Aviko (Aardappelverwerkende industrie voor Keppel en omstreken) en een grote zuivelwerkingsfabriek van FrieslandCampina.

Aanpak Vitale kernen 

Volgens Breuker was Steenderen in de loop der jaren steeds meer versteend en was er al decennialang geen grootschalige aanpak geweest. Dat dat nu wel gebeurt, vindt zijn oorsprong in 2018 toen de gemeente de Aanpak Vitale Kernen lanceerde voor de vier grootste dorpen in Bronckhorst: Vorden, Zelhem, Hengelo en Steenderen. Daarbij werd samen met de inwoners gekeken wat er nodig is voor de dorpen. “In die tijd verwachtte men bovendien vergrijzing en daardoor krimp en een teruglopend winkelbestand. Die krimp is er overigens niet gekomen en inmiddels wil men weer graag bouwen in die dorpen.”  

Daar waar in Hengelo de Aanpak Vitale Kernen zich met name richtte op het compact houden van het winkelareaal en daarmee de leefbaarheid, lag de focus in Steenderen meer op de buitenruimte. “In Vorden en Hengelo waren er bovendien voor de Aanpak Vitale Kernen al reconstructies geweest, in Steenderen nog nooit. Daarom was in Steenderen het aanzetten van het centrum een van de onderdelen van het plan.” 

Het marktplein aan de voet van de kerk in Steenderen is altijd een centrale plek geweest waar vroeger markten werden gehouden en waar ook de horecaplek van Steenderen was gevestigd: zoals ooit het inmiddels gesloten Hotel Café Zaal Heezen en inmiddels het Bronckhorster Proeflokaal. Om het plein lagen een aantal drukke straten die elkaar kruisten en waar sinds de jaren 70 amper meer iets aan was gedaan: de weg vanuit Tolhoek naar Bronkhorst en de weg van Zutphen naar Doesburg. “Beide straten waren breed met een trottoir en er vooral op gericht de automobilist van A naar B te krijgen. Het plein was vooral een grote versteende eenheidsworst met weliswaar enkele bosschages, maar zonder kwaliteit. De bosschages voegden ecologisch of qua beleving ook amper iets toe. Bovendien waren de zichtlijnen in de omgeving zo dat je de kerk en het plein op sommige plekken amper zag.”  

Bewoners eigenaar van het proces 

In Steenderen streefde de gemeente ernaar om vanaf het begin de inwoners eigenaar van het proces te maken. “We hebben het proces daarom als gemeente vanaf de start open gelaten en amper kaders gegeven. Op den duur gebeurde dat wel: er kwam er een werkgroep met ongeveer tien betrokken inwoners. Zij waren in feite de eigenaar van het proces en richtinggevend voor het ontwerp.” 

Die werkgroep van inwoners kwam in 2019 met het ‘Dorpsplan Vitale Kern Steenderen; Van doorgangsdorp naar aantrekkelijk verblijfsdorp’. Het betekende onder meer dat het verkeer een ander karakter moest krijgen. Er loopt geen doorgaande route over het plein, maar omdat het plein aan drie zijden open was werd er veel overheen gereden.  

“Het plan wilde het verkeer van het plein weren en op de andere routes rond het plein de automobilist het gevoel geven ‘ik rijd door een centrum heen’ in plaats van ‘ik wil hier zo snel mogelijk doorheen op weg van A naar B’.  De nieuwe opzet, waarbij het plein nog maar aan één kant open is en aan de andere kant paaltjes staan, moest automobilisten en fietsers ook uitnodigen hun auto of fiets aan de kant te zetten en op zoek te gaan naar een kop koffie.”  

Het was niet het enige wat moest veranderen. “Zowel de inwoners als de gemeente wilde meer groen en wilde dat de panden er beter uit zouden komen. De gemeente had daarnaast nog een opgave, het afkoppelen van het hemelwater.” Ook het autoparkeren moest anders: “We kwamen daar goed uit, omdat het aantal parkeervakken – circa 30  – hetzelfde bleef. Wel hebben we een aantal fietsnietjes toegevoegd. Voorheen was het echt een hobbelig en rommelig plein zonder vakverdeling, waar auto’s lukraak parkeerden. Nu zit er meer ordening waardoor je het parkeren van auto’s kunt combineren met beleving voor de wandelaar en de fietser. Ook is er voldoende verharding overgebleven voor de markt en voor de feesttent die er jaarlijks staat.” 

Derde schetsontwerp is raak 

De vertaling van dorpsplan naar schetsontwerp had de nodige voeten in de aarde. Het eerste plan kwam in 2020 en was afkomstig van Goudappel, dat ook het dorpsplan had gemaakt. “Het plan had een hoog ambitieniveau. Het ging uit van veel verharding, veel natuursteen, organische lijnen en een totaal andere inrichting. Het sloot echter niet voldoende aan bij de wensen en belangen van belangrijke stakeholders. Het was misschien wel mooi, maar de stakeholders vonden het niet echt bruikbaar.”  

Het plan was bovendien erg duur: “Het kostte 2 miljoen euro, terwijl het uiteindelijke plan maar 1,2 miljoen euro heeft gekost.” Ook een tweede plan, opgesteld door een hoveniersbedrijf, kreeg niet de handen op elkaar. Kritiekpunten waren gebrek aan ambitie, geen integrale aanpak en onvoldoende aansluiting op het dorpsplan. 

De werkgroep ging vervolgens terug naar Goudappel die met de eerder opgehaalde input opnieuw aan de slag ging. Daarbij werd rekening gehouden met alle belangen. Het leidde tot een derde schetsontwerp, dat groener en multifunctioneler was dan het eerste ontwerp en meer uitstraling en integraliteit had dan het tweede. In dit ontwerp werd ook de IJsselloop geprojecteerd om de band tussen Steenderen en de rivier te benadrukken. “Bij het derde ontwerp hadden we echt het gevoel dat het integraal was en dat alles erin terugkwam: bankjes, groen, beleving maar ook en vooral het lokale karakter.”

Schaduwplekken 

Omdat het plein meer een verblijfskarakter kreeg, was de positie van de bankjes belangrijk. “Als je keek naar de hittekaart stonden die voorheen op de warmste plekken, pal aan het plein bij een groot stuk verharding.  Nu is gekozen voor meer diversiteit. Er zijn nu zes tot zeven plekken met brede houten banken met een achterkant van cortenstaal. De bankjes gaan mooi vloeiend op in het groen. Daarbij kun je het groen beleven en heb je schaduwplekken zodat je in de loop van de dag de keuze hebt om wel of niet in de schaduw te zitten.  

Op die manier geven we ook deels invulling aan de klimaatadaptatie. Naast het plein zit De Bongerd, een centrum waar veel oudere mensen wonen. Die kunnen nu kiezen bij een wandeling om in de schaduw te gaan zitten. Een andere invulling van klimaatadaptatie is de afkoppeling van het hemelwater. Dat was een opgave vanuit het rioolbeleidsplan, waarin stond dat we in elke kern tussen 2018 en 2050 30 procent van het verharde oppervlak van het hemelwater afgekoppeld moeten hebben. Door ook de omliggende straten van het plein mee te nemen, zijn we al goed op weg voor Steenderen.” 

Biodiversiteit en beleving 

Een andere maatschappelijke opgave is biodiversiteit. Breuker: “Die komt het meeste naar voren in de keuze voor kwalitatief hoogwaardige beplanting. Er zit 1.200 vierkante meter aan vaste planten in. Met kleurrijke plantenvakken die vrij dicht groeien en snel vol raken. Dat is niet alleen mooi qua beleving, maar biedt ook veel voor insecten. De eerste drie jaar hebben we het beheer van het groen overgelaten aan de aannemer zodat we het over drie jaar goed overgedragen krijgen.” 

Bij de herinrichting is ook aandacht besteed aan de beleving. “Dat zit in de bankjes, de paden en het groen maar ook in de waterspeelplek met een vlondertje en een handpomp waarmee kinderen grondwater uit de IJssel oppompen. Je ziet in de praktijk dat het kinderen echt stimuleert om met water aan de slag te gaan en bijvoorbeeld kleine dammen te bouwen. De waterspeelplek zit naast het terras en dat is weer prettig voor de ouders. Het is bovendien veilig omdat er niet meer zoals voorheen veel auto’s langs rijden. Aan de andere kant van het plein zit een watertappunt, waar fietsers hun bidon kunnen vullen.” 

Circulaire keuzes, inzet matchingstool 

Aan de maatschappelijke opgave van circulariteit werd op verschillende manieren invulling gegeven, vertelt Breuker: “De gebakken steentjes die uit het plein verwijderd moesten worden omdat ze niet maatvast genoeg waren, of breuken hadden zodat ze niet op het plein konden worden hergebruikt, hebben we nu gebruikt om de mooie paden rondom de kerk te maken. Vervolgens hebben we wel bij het plein opnieuw gekozen voor gebakken steen. Dat is aanvankelijk meer belastend voor het milieu maar de gebakken stenen gaan wel een veelvoud langer mee dan de gemiddelde betonsteen. Verder is het grond en zand zoveel mogelijk hergebruikt en hebben we met de aannemer gebruik gemaakt van DuSpot, een matchingstool voor aannemers, overheden, ingenieursbureaus en woningcoöperaties dat vraag en aanbod van vrijkomende bouwmaterialen matcht.” 

Bij duurzaamheid werd kritisch gekeken naar welke werkzaamheden gecombineerd konden worden en hoe bestaande sleuven zo optimaal mogelijk konden worden gebruikt zodat er zo min mogelijk gegraven moest worden. “Dat was deels omdat het geld en inzet van mensen en middelen bespaart. Daarnaast was er een archeologisch motief: we wilden niet onnodig door een kerkhof graven.”   

Mobiliteit: minder doorgaand verkeer 

Wat naast de herinrichting er ook aan heeft bijgedragen dat het plein meer een verblijfsgebied is geworden, is de komst van een nieuwe uitbater met een nieuw concept in de horecazaak pal aan het plein. Dat heet nu het Bronckhorster Proeflokaal. “De eigenaren zijn mensen uit Steenderen die al vroeg betrokken waren bij het ontwerp van het plein. Later zijn de werkzaamheden aan pand en plein mooi parallel gelopen en was er goede onderlinge afstemming. Daardoor zaten we elkaar niet in de weg en ontstond uiteindelijk een logisch geheel.” 

Ook de mobiliteit rond het plein is veranderd. Omdat het plein nog maar van één kant met een auto kan worden opgereden en omdat bovendien de rijbaan van de omliggende straten is versmald, is de omgeving niet meer een aantrekkelijk alternatief voor doorgaande reizigers.  

Verlichting: gietijzeren masten en verledding 

De herinrichting van het plein is ook gebruikt om de verlichting aan te passen. Daar waar het voorheen een combinatie van klassieke donkergroene gietijzeren masten en andere type masten was, zijn er nu alleen nog gietijzeren masten. Er zijn ook een aantal bijgeplaatst -onder andere bij het pad aan de oostkant van de kerk dat voorheen als donker werd ervaren - om meer dichtheid in de lichtopbrengst te krijgen en een betere sociale veiligheid. Het was ook een natuurlijk vervangingsmoment waarbij de bestaande lampen werden vervangen door ledverlichting. “Daarnaast is de verlichting nu aangesloten op ons gemeentelijke systeem waardoor we ze op afstand kunnen bedienen. Bovendien zijn ze nu dynamisch dimbaar.” 

Helicopterview bij werkgroepleden 

Breuker ziet als een van de succesfactoren van de operatie in Steenderen dat er een werkgroep was van betrokken inwoners van Steenderen, die niet direct aan het plein woonden maar wel beschikten over een groot netwerk. “Het voordeel daarvan was allereerst dat ze korte lijntjes hadden. Wat verder enorm hielp - en waarvan ik uit ervaring weet dat het geen vanzelfsprekendheid is - is dat de werkgroepleden een helicopterview hadden en in staat waren om niet puur vanuit hun eigen belang te kijken.” 

Breuker kijkt tevreden naar het plein zoals het er nu bij ligt. Hij is het niet eens met de kritiek dat er vanuit klimaatadaptatie en het tegengaan van hittestress te veel verharding is overgebleven. “Aanvankelijk zou ik geantwoord hebben dat ik ook liever minder verharding had gezien, maar nu vind ik dat je dat niet als doel op zich moet zien. Uiteindelijk wil je een plein dat allereerst voorziet in de behoeftes en vervolgens zo klimaatadaptief en groen mogelijk is. Het gerealiseerde resultaat is een logische uitkomst van een jarenlang proces. De verharding die er nu is, was gewoon nodig. Waar het om gaat zijn de kwaliteiten die we er uiteindelijk wel aan hebben toegevoegd en hoe we zijn omgegaan met een geheel aan maatschappelijke belangen zoals spelen, groen, toerisme en wandelen. Als je daarbij te veel focust op alleen minder verharding, verlies je andere punten uit het oog.” 

De opening van het plein met onder meer weervrouw Helga van Leur vervulde Breuker met trots. “Ik vond het mooi dat de betrokkenen er blij mee waren en het koesterden. Vaak zie je dat niemand zich eigenaar voelt van de openbare ruimte. In Steenderen daarentegen hebben de inwoners en de betrokken partijen zoals bijvoorbeeld kerk en kermis het gevoel dat het echt ‘van hun’ is. Het voelt voor hen als hun eigen achtertuin. Ooit was het marktplein een parkeerplaats waar niemand zich eigenaar van voelde, nu is het ‘ons dorpsplein’.”