Kinderen co-ontwerpers kleurrijke kruispunten in Zwolse wijk Stadshagen

Gooitske Zijlstra heeft sinds 2010 haar eigen bureau gooitz. Ze noemt zichzelf ‘aanjager’ en ‘waar(de)maker’: “Dat laatste betekent dat ik niet alleen waarde wil creëren, maar ook waar wil maken wat ik beloof, met als motto ‘connectie-vertrouwen-bouwen’. Daarbij ben ik gefascineerd door de vraag hoe en waarom mensen zich in de openbare ruimte bewegen. Daarom staan in al mijn projecten de mensen met wie ik samenwerk centraal.”  

'Stad op ooghoogte kids'

Om uit te leggen waar de samenwerking met kinderen bij het project in Stadshagen vandaan komt, gaat Zijlstra terug naar 2016. “In dat jaar werd  Placemaking Europe opgericht. In diezelfde periode ontstond ook ‘De stad op ooghoogte’, een open-source kennisnetwerk en een programma voor het verbeteren van steden, straten en plekken over de hele wereld. Na een bezoek van Placemaking Europe aan Zwolle - tijdens Placemaking Week Amsterdam 2017 - en het naar aanleiding daarvan uitgebrachte boek ‘De stad op ooghoogte in Nederland’, kwam ik tot het inzicht dat we andere perspectieven op onze ruimte nodig hebben. Nu bepaalt nog te vaak – ook in de stedenbouw, planologie en verkeerskunde – ‘de man met de zeven vinkjes’ uit het boek van Joris Luyendijk. Dat inzicht leidde in 2019 tot het boek ‘Stad op ooghoogte kids’ en tot de overtuiging dat we kinderen serieus moeten nemen, niet alleen door ze te betrekken bij de ideeënvorming, maar ook bij de uitvoering van die ideeën.” 

Er gebeurt nog meer in 2019. In augustus van datzelfde jaar komt Heidy van Essen, adviseur verkeersveiligheid en gedrag bij de provincie Overijssel, bij Zijlstra op de lijn. Naar aanleiding van de discussie of kinderen wel of niet een helm op de fiets moeten dragen, dacht Van Essen na over verkeersveiligheid voor kinderen. Dit deed ze samen met Studio Vers Bestuur, een bureau voor bestuurlijke vernieuwing, dat als provinciaal programma vooral in Overijssel werkt.  

Proeftuinen in Overijssel 

“Van Essen vroeg me om in overleg met kinderen in de leeftijd van zes tot en met twaalf jaar tien proeftuinen (uiteindelijk werden het er door omstandigheden zeven – red.) te ontwikkelen op meerdere uiteenlopende plekken in Overijssel, variërend van een kleine dorpskern tot een grote stad. Daarbij was het uitgangspunt dat kinderen vanuit hun eigen ogen zouden kijken naar hun eigen verkeersveiligheid.” 

In Zwolle gaat Zijlstra in de wijk Stadshagen aan de slag. “Kinderen van zes tot en met twaalf jaar van basisscholen en jongvolwassenen met een verstandelijke beperking, waaronder het syndroom van Down, kozen daarbij drie locaties uit: station Stadshagen, het kruispunt Werkerlaan en de Dinghofslaan. Daar vonden observatiesessies plaats, waarbij ik verschillende tools heb ingezet, van action cams tot fotografie. De kinderen gebruikten die tools ook daadwerkelijk in de buitenruimte om te observeren. Bij die observatiesessies waren ook de lerende partners aanwezig, waaronder de opdrachtgevers, betrokkenen, gemeenten en de provincie.” 

Observeren door kinderen 

Zijlstra licht toe dat kinderen op een aantal punten anders observeren dan volwassenen. “Ten eerste hebben ze een andere ooghoogte. Bovendien zijn hun ooghoeken nog niet ontwikkeld, waardoor ze niet alles zien. Een ander verschil is dat kinderen fantasie en werkelijkheid door elkaar halen, omdat ze de ruimte met hun zintuigen beleven. Ook hun gehoor is nog niet volledig ontwikkeld, waardoor ze niet kunnen herkennen of geluid van voor, achter of opzij komt. Deze wetenschappelijke inzichten zijn belangrijk, maar vaak niet bekend bij ontwerpende verkeerskundigen.”  

Na de observatiesessies in Stadshagen wordt in de klas bepaald welke thema’s voor de kinderen belangrijk zijn. “Dit waren te snel rijden, te veel lawaai, te onoverzichtelijk, maak voetgangers de baas op de rotonde en meer kleur in het verkeer.” Daarna volgen ‘fijne plekken sessies’. “Daarbij geven kinderen aan waar en wanneer ze zich veilig of op hun gemak voelen.”  

Vervolgens wordt in een brainstorm aan de kinderen gevraagd om, op basis van hun antwoorden, ideeën en oplossingen voor de eerder benoemde verkeersthema’s te verzinnen. “De taak van volwassenen is om daarbij door te vragen wat de gedachte achter een idee of oplossing is.” 

Aanleg proeftuinen 

Nadat een illustrator de ideeën heeft gevisualiseerd, verkeerskundigen daar een technische tekening van maken en vervolgens het verkeersbesluit wordt genomen, start de aanleg van de proeftuinen. Op 28 september ging de proefperiode van twee maanden in. Zijlstra: “In de uitvoering zie je de thema’s terug. Bijvoorbeeld de dieren slak en haas voor langzaam en snel verkeer. Voor kleurgebruik is gekozen omdat kinderen het verkeer saai vinden en meer kleur in het verkeer willen zien. Daarnaast is het wetenschappelijk bewezen dat kleur in het verkeer afremt. De tweekleurige ronde stippen op verschillende locaties suggereren optisch een verhoging in de weg die ook afremmend werkt.” 

Bij station Stadshagen is de wens om voetgangers en fietsers ‘baas op de rotonde’ te maken en is de voorrang tijdelijk gewijzigd. “Voorheen had de auto daar het alleenrecht en was het voor de voetganger en fietser erg onduidelijk hoe ze over moesten steken. Daarom heeft langzaam verkeer nu voorrang en is er een zebrapad, dat was er voorheen niet. Automobilisten moeten daarom nu extra opletten.”  

Ze legt uit waarom dat belangrijk is: “Volgens de dual system theory van psychooloog Daniel Kahneman is bij volwassenen 95 procent van het gedrag onbewust op de automatische piloot. Slechts 5 procent is bewust. Dat verklaart waarom we zoveel moeite hebben met verandering. Het betekent ook dat als je iets wilt veranderen in menselijk gedrag, dat alleen lukt als je ook iets in de omgeving verandert.”  

Bij de Werkerlaan zijn er grote gekleurde pijlen aangebracht, die tegen de rijrichting in gaan. “Ook dat is bewust gedaan. Dat doet iets met de gedragscomponent in je brein, namelijk dat je moet afremmen. Datzelfde geldt voor de afbeelding van de schildpad.” 

Evaluatie 

Eind november is de verf met een hogedrukspuit verwijderd. In november werd nog een online enquête onder buurtbewoners gehouden en daarna wordt de proef met de kinderen geëvalueerd. Bovendien wordt het gebruik en het aantal verkeersincidenten vergeleken met de periode ervoor.

Zijlstra benadrukt dat de drie proeftuinen in Stadshagen bedoeld zijn om te leren wat er gebeurt als je kinderen de baas maakt in het verkeer. “Het is echt een uniek project in Nederland, want het is nog nergens op deze manier in de openbare ruimte gedaan.” Naar aanleiding van de evaluatie wordt er gekeken of er lessen zijn te trekken die duurzaam kunnen worden toegepast. Zijlstra: “Ik ben vooral benieuwd of de drie locaties door deze ingrepen verkeersveiliger zijn geworden. Want dat was tenslotte het doel.” 

Aan het eind van het interview wil Zijlstra nog een oproep doen aan ontwerpers van de openbare ruimte: “Denk na over de vraag wiens werkelijkheid daarbij telt. Alleen van de automobilisten of ook van bijvoorbeeld kinderen?”