Straatmeubilair zorgt voor de beleving van de openbare ruimte in een stedelijke omgeving

donderdag 28 september 2023

Van een centrum van de buurt naar een centrum op stedelijk niveau, dat was het streven van de transformatie van het Osdorpplein in Amsterdam Nieuw West. “We hadden eigenlijk niet gedacht dat het zou lukken”, zegt landschapsontwerper Bieke Van Hees over haar opdracht om die transformatie ook terug te laten komen in de verkleinde openbare ruimte van het gebied. Ze vertelt hoe ze er met haar ontwerp toch in slaagde om die ambitie waar te maken en welke rol het straatmeubilair hierin vertegenwoordigt.

Wie Osdorpplein zegt, zegt schaapjes en lammetjes, voor een buitenstaander niet meteen de eerste associatie met Osdorp. We hebben het immers over Amsterdam Nieuw West, het stadsdeel met meeste inwoners van Amsterdam, een gebied dat de komende jaren verder groeit naar 200.000 inwoners. Maar een van de eerste dingen die Van Hees deed, was de fontein met het kunstwerk De Schaapjes op het verdiende voetstuk zetten: de ambitie mag dan een stedelijke uitstraling zijn, dat hoeft niet ten koste te gaan van de identiteit van een plek.

“Iedereen uit Osdorp heeft in zijn jeugd op de rug van de schaapjes gezeten”, refereert Van Hees aan de bronzen schaapjes - lammetjes volgens de inwoners - van het kunstwerk bij de fontein. Dat het plein in de volksmond ook als Lammetjesplein door het leven gaat, benadrukt de betekenis die de inrichting van en de objecten in de openbare ruimte aan een plek geven. “We waren op zoek naar dingen die bij alle Osdorpers in het hart zitten, dat is de basis. Dus het is mooi dat we dit uiteindelijk hebben kunnen behouden en restaureren. Het is met haar ronde vormen meteen het vertrekpunt voor de rest van het plein.”

Economisch hart

‘We’ zijn in dit geval Jacco Jansen van ontwerpbureau StaLa en landschapsarchitect Bieke Van Hees. Het plein is het Osdorpplein, dat in de praktijk bestaat uit een woon- en winkelgebied met meerdere pleintjes, die door smalle winkelstraatjes aan elkaar verbonden zijn. Het centrum moet via een kwaliteitsimpuls het economische hart van Amsterdam Nieuw West vormen; een plek waar iedereen zich thuis voelt en waar voor iedereen wat te beleven valt. Dit betekent uitbreiden en vernieuwen, meer ruimte voor betaalbare woningen, een plek voor theater De Meervaart, een nieuwe gracht met bruggen en een langere promenade langs de water.

Van Hees en Jansen moeten de openbare ruimte van het gebied afstemmen op deze transformatie en daarbij een verbinding leggen met de Zuidwestoever van de Sloterplas. Van Hees zet een paar dingen bovenaan haar lijst: ze wil eenheid brengen in het gebied: de rommelige omgeving moet rustiger worden en alles moet kwaliteit ademen. Daarbij moet het zo groen mogelijk en zorgen de pleinen in het gebied met eigen thema’s voor een herkenbare uitstraling. Materiaalgebruik speelt een cruciale rol in de plannen, ook dat moet van hoogwaardige kwaliteit zijn.

De vloer als rode draad

Van Hees: “We hebben eerst met krijtlijnen het hele gebied opnieuw uitgezet: hoe moet die openbare ruimte nou afgebakend worden? En vervolgens alles ingevuld, tot en met het straatmeubilair aan toe.” De grootste aanpassing zat hem in de vloer, die voor eenheid moest zorgen: in het schetsontwerp werd een aansluiting beoogd op de inrichting van de Zuidwestoever van de Sloterplas, maar de daar gebruikte gele bestrating paste met haar grote tegels niet in het beeld dat Van Hees en Jansen voor ogen hadden.

“Dat vonden we niet passen bij de uitstraling van zo’n groot winkelgebied, waar ook alle gebouwen van andere materialen zijn. Daar heb je eigenlijk een soort neutrale vloer nodig die de basis vormt, waar je gebouwen allemaal opstaan. En waar die vloer zoveel mogelijk overal hetzelfde is, van oever tot oever. Zodat je, als je het water over gaat, meteen snapt: ik ben In het centrum Nieuw West of op het Osdorpplein.”

Discussies

Van Hees en Jansen wilden hier natuursteen voor gebruiken, maar dat levert vanwege de kosten discussies op in het projectteam. “Als het meer geld kostte, was het soms van: ‘dan gaan we het niet doen.’ Dan zei ik: maar jullie willen hoogwaardig, je wilt het economisch centrum van Nieuw West zijn. Dan moet je als gemeente voortrekker zijn bij het investeren in die kwaliteit, zodat je ook andere ondernemers aantrekt.”

Draaistoelen op de paarrode vloer van het Lammetjesplein

Bij onder andere het straatmeubilair en het groen kan aan die ambitie worden voldaan, maar het gebied is te groot om de hele natuursteenwens voor de vloer financieel mogelijk te maken. In de uitkomst kan iedereen zich niettemin vinden: de kern wordt een vloer van betoncomposiet met een natuurstenen toplaag. De hoogtepunten in de ruimte, de pleinen, onderscheiden zich met een natuurstenen tapijt: een ronde paarsrode mix voor het lammetjesplein, een geelgrijs gekiefde mix op het Osdorpplein Zuid en antraciet bij het Osddorpplein Stadsloket. In een tweede fase krijgt Osdorpplein Westmarket meerdere kleine tapijten in een bruine kleurstelling en een klein formaat. De rijbanen worden bestraat met klinkers volgens de Puccini-methode van het Amsterdamse straatbeeld.

Thematische pleinen, groene uitdaging

In de eerste fase van de herinrichting zijn drie pleinen meegenomen, ieder met zijn eigen herkenbare uitstraling. “Met een thema of aangepast aan de functie waarvan we wisten dat die er zouden komen. In het voorlopig ontwerp hebben we daarvoor per plein bedacht: hier ontmoet je, hier kom je samen, hier ga je eten, hier doe je boodschappen. In het definitief ontwerp uit zich dat bijvoorbeeld in een podium op het evenementenplein, ruimte voor de fiets op het Jumboplein, maar ook in de mogelijkheid om apart of samen te zitten in een zo groen mogelijke omgeving.”

Het vergroenen van het centrum was een flinke opgave. “Wat dat betreft was het fijner geweest als het stedenbouwkundig en het landschapsontwerp samen gemaakt waren. Nu was het schipperen met de ruimte voor groen door de aanwezigheid van kabels en leidingen en van laad- en losplekken”, vertelt Van Hees. “En de straatjes zijn te smal om er een boom in kwijt te kunnen in combinatie met alle andere eisen van gemeente en gebruikers. Dat hebben we proberen op te lossen door de bomen en planten op de pleinen zo te positioneren dat je er vanuit die straatjes altijd zicht op hebt.”

De hoekbank bij het Stadsloket met doorkijk naar het groen

Lammetjesplein: huiskamer met evenementen

Op de pleinen zelf was meer ruimte voor creativiteit. Het ‘Lammetjesplein’ is bijvoorbeeld de huiskamer van het centrum met ruimte voor evenementen. De fontein met de lammetjes is de blikvanger en de ronde vorm ervan wordt doorgetrokken met drie natuurstenen cirkels. Twee daarvan lopen iets naar het midden toe af, waardoor regenwater vertraagd wordt afgevoerd, wat het waterbewustzijn in de openbare ruimte moet verhogen en beleving toevoegt. Bomen zorgen voor een groenere uitstraling.

Voor het meubilair koos Van Hees op dit plein voor drie meubelen, naast de bestaande, gerestaureerde bank van de fontein. Centraal op het plein staat een podium met een diameter van zes meter: je kunt erop zitten, staan, dansen of liggend genieten van de zon. De losse stoeltjes eromheen kunnen in elke richting draaien, zodat ze de mogelijkheid bieden om samen te zitten of je juist af te zonderen. Twee halfronde banken completeren de verblijfmogelijkheden voor diverse doelgroepen.

Jumboplein: terras en winkelen

Het Osdorpplein Zuid, ook wel het ‘Jumboplein’ vanwege de aanwezige Jumbosupermarkt, ligt aan de rand van het centrumgebied, waar het voetgangersdeel uitkomt op een belangrijke ontsluitingsweg. Het is een levendig plein met bijzondere horeca en biedt toegang tot de supermarkt. Met een grote, verhoogde plantenbak wil Van Hees een intiemere openbare ruimte creëren met een aangename sfeer. Het biedt plek aan een terras en laat daarnaast voldoende ruimte voor het winkelende publiek.

Het verhoogde plantvak, met grote variatie aan plantensoorten, is tegelijk een zitrand met aan de kant van het plein een achttien meter lange, aflopende houten bank, deels met leuning als het ware in de beplanting. “Om zicht te houden op het groen, is niet overal een rugleuning aangebracht.”

Osdorpplein Stadsloket: ontvangst- en rustplek

Expeditieverkeer legt een groot beslag op de ruimte van het aan het Jumboplein grenzende Osdorpplein Stadsloket. Belangrijk is hier de entree van het Stadsloket, die voor iedereen toegankelijk moet zijn. De ondergrond biedt weinig ruimte voor de aanplant van bomen, zodat Van Hees en Jansen moeten schipperen met het groen.

Van Hees benut de beschikbare ruimte voor twee grote bomen en een groot plantvak met een bijzondere plantenmix om zo het stenige plein maximaal te kunnen vergroenen. Op de hoek van het plein omringt een houten hoekbank het plantvak aan twee kanten, met zicht op de winkels en op de entree van het Stadsloket. Het idee is dat het plein fungeert als een huiskamer die deels als ontvangstruimte van het Stadsloket dienst doet en waar het winkelende publiek even op adem kan komen.

Straatmeubilair zorgt voor beleving

Het ontwerp van het straatmeubilair werd in een samenwerking tussen de opdrachtgever, de gemeente Amsterdam, Van Hees en leverancier Grijsen afgestemd. Het bestaande meubilair in de omliggende gebieden, in het bijzonder de Zuidwestoever van de Sloterplas, werd daarin meegenomen.

“Dat was het idee vijf jaar geleden al”, weet Patrick Grijsen, directeur van Grijsen, nog. “Het is dan afwachten wat de daadwerkelijke inrichting van de openbare ruimte in het centrum gaat zijn. Je bent afhankelijk van het plan van de architecten, hoe ze de ruimte willen indelen en het meubilair willen neerzetten, wat de looproutes zijn. Zodra de ontwerpers dat weten, optimaliseren we dat samen.”

“Wij kijken vervolgens of het technisch haalbaar is, hoe het beheer het later kan overnemen, hoe we details van de Sloterplas terug laten komen en hoe we het gaan maken”, vervolgt Grijsen. Kwaliteit is daarbij leidend. “Ik wil er voor 110 procent achter staan: wat ik maak moet echt mooi zijn en passen in het beeld. Als je in stedenbouwkundige ontwikkeling investeert, moet je niet gaan bezuinigen op straatmeubilair. Dan ben ik eigenwijs en zeg ik, dan gaan we het niet doen. Straatmeubilair zorgt voor beleving bij de mensen.”

Het podium met overlopende latjes die vanuit de cirkel naar buiten uitstralen

Zichtbare hoogwaardige kwaliteit

Wat dat betreft kon Grijsen goed zaken doen met Van Hees, die met de economische uitstraling van het gebied voor hoogwaardige kwaliteit van het materiaal staat. Dat komt terug in het gebruik van hout met duurzaamheidsklasse één, thermisch verzinkt staal, de roestvrijstalen beplating eromheen. “Maar dat zit hem ook in de afwerking: dat de beplating meeloopt met het straatwerk, dat je niet aan de buitenkant ziet dat overal schroefjes zitten, dat de naden mooi doorlopen. Het gaat erom dat als je er langs loopt, je die uitstraling er vanaf ziet.”

Ook de wens van eenheid in het hele gebied komt terug in en via het straatmeubilair. “Als je eraan komt lopen, zie je dat in de gelijke houtposities, dat de afwerking van het hout overal gelijk is, dat je de bankpoten gelijk hebt, dat de uitstraling van de materiaalsoorten gelijk is. Het is samen één geheel. De overstekken zijn overal hetzelfde, de afwerking op de kopse kanten van de banken ook. Maar de één is recht, de ander gebogen, de één heeft een rugleuning, de ander niet, daar zitten de verschillen.”

Podium het gaafst, Jumbobank meest uitdagend

Voor Patrick Grijsen was het podium op het ‘Lammetjesplein de ‘gaafste’ klus in ‘Nieuw West’. Van Hees: “We bedachten een rondje met latjes in het midden, met daaromheen een cirkel van waaruit het met latjes naar de buitenkant uitstraalde. Patrick maakte dan eigenlijk een nieuw ontwerp met een aantal opties. Natuurlijk in de geest van mijn ontwerp, maar technisch haalbaarder, robuuster. We kozen uiteindelijk een versie die we toch mooier vonden dan we bedacht hadden.”

Grijsen vond het een heerlijke opdracht. “Dat podium was uniek, dat hebben we niet ergens anders staan. Zo'n podium maak je compleet in de werkplaats.” Maatwerk qua ontwerp, maar niet het meest uitdagende technische deel. Het inpassen van de achttien meter brede bank in de natuurstenen zitrand om het plantvak op het Jumboplein was ingewikelder. “Dat luistert zo nauw. De bank moet precies worden ingepast in het natuursteen en dat vereist veel afstemming met de aannemer.”

Achttien meter lange bank die moest worden ingepast in de natuurstenen zitrand op het 'Jumboplein'

Sjiekere uitstraling

De eerste fase van het plein is inmiddels zo goed als opgeleverd. Grijsen heeft de transformatie vanaf het begin gezien en is erover te spreken. “Het is sjieker”, vindt hij. “En met veel water, dat vind ik mooi.” Van Hees is trots dat het gelukt is. “Het is wezenlijk veranderd: de openbare ruimte is kleiner, maar leefbaarder geworden.”

Jan Willem Peereboom legt als ontwerper openbare ruimte namens de gemeente de verbinding tussen het ontwerp van Van Hees en de uitwerking op de lcoatie. Ook hij is enthousiast. “Het definitief ontwerp is in 2019 vastgesteld en in fases uitgevoerd. In die tijd verandert de wereld wat: sommige ontwerpen van gebouwen waren destijds nog niet helemaal vastgesteld, waardoor er wat aanpassingen komen. Ook met de wens van de bewoners moest hier en daar wat gedaan worden. Maar in de basis is het oorspronkelijke ontwerp volledig overeind gebleven.”

Peereboom benadrukt dat het knap is hoe de openbare ruimte is getransformeerd. “Door de verstedelijking is de oppervlakte van de openbare ruimte kleiner geworden en daarmee de ondergrond ook meer verdicht. Dat terwijl er wel een vergroeningsopgave lag, dus dat was moeilijk. Maar het is goed gelukt om het grote verhaal van meer eenheid, meer groen en de kwalitatief hoogwaardige uitstraling terug te laten komen.”