Functionele ecosystemen in de stad

Tekst: Manon van Ketwich

Het TKI project (Topconsortia voor Kennis en Innovatie) Eco-Systeem-Stad richt zich op de vraag hoe er een balans gecreëerd kan worden in de waterbehoefte van functioneel groen en de beschikbaarheid van water in de klimaatbestendige en natuurinclusieve stad. Een van de onderzoeksvragen richt zich op functionele ecosystemen. “Dat zijn samenhangende groenblauwe netwerken in stedelijke gebieden waarin mens, dier en plant elkaar ondersteunen en in balans houden”, licht Carla Grashof van Wageningen University & Research toe. De onderwijsinstelling werkt op dit onderwerp samen met groenaannemer HOEK en de gemeente Arnhem, waar een pilot wordt gedraaid.  

Veerkracht creëren 

“We onderzoeken natuurlijke processen in stedelijk groen”, vertelt Grashof. “Hoe ontwikkelen soorten zich? Kunnen bomen blijven verdampen voor hittereductie. Door klimaatverandering veranderen de condities steeds. Hoe groter je arsenaal aan groen is, hoe beter. Als één soort het niet redt, dan is er altijd nog een andere soort die wel kan blijven functioneren. Op die manier creëer je veerkracht.” In steden ligt een nog grotere uitdaging dan daarbuiten, weet Grashof. “Je hebt te maken met veel verharding, dat levert een beperking op. Bovendien dient zich de laatste jaren een waterprobleem aan. Er is óf te veel óf te weinig water. Het systeem moet zich daarop aanpassen en verbeteren.” 

De omgeving respecteren 

Voor de nodige kennis uit de praktijk is groenaannemer HOEK aangesloten bij het onderzoeksproject. “We zijn meer dan een hovenier”, vertelt Lonneke Klein van het bedrijf. “Ik ben werkzaam binnen het kennis- en innovatiebureau.” De kennis en ervaring die de specialisten van HOEK opdoen in hun dagelijks werk bij bijvoorbeeld gemeenten wordt gebruikt om verbeteringen in de branche te bewerkstelligen.

“We zagen eerst dat openbaar groen vooral schoon en strak moest zijn, nu zien we een verschuiving door de invloed van het klimaat. Onkruid groeit als het regent, de afgelopen jaren zagen we juist dat het groen er droog en dor bij stond. Dat heeft invloed op hoe we onze werkzaamheden inrichten. Het betekent bijvoorbeeld dat je heel goed moet kijken hoe je het groen aanlegt, hoe de waterhuishouding in elkaar steekt en dat je genoeg ruimte maakt voor bomen om te groeien. Overigens is niet alleen het klimaat belangrijk. Je moet überhaupt respecteren wat de omgeving nodig heeft. Ik bedoel dan de omgeving in brede zin: het welzijn van mens, plant en dier.”

Dat is nog geen sinecure, weet Klein. “De verharding in steden neemt toe. Door verdichting, bredere wegen en de toenemende behoefte aan fietspaden. Daardoor loopt water minder goed weg, ook al omdat de bodem heel erg droog is. Groen is niet de enige oplossing hiervoor, de combinatie met kunstmatige oplossingen als waterinfiltratiekratten kunnen daar ook een rol in spelen. Ook is het belangrijk hoe bewoners groen beleven.” 

Van lelijk eendje naar groene  ruimte 

In het onderzoek adviseren Klein en haar collega’s vanuit de praktijk en doen ze veldecologisch onderzoek. “We kijken of we bij de pilots wel klimaatadaptief bezig zijn, of de plannen goed zijn voor de lange termijn en of de plannen goed met elkaar integreren. Omdat we bij veel gemeenten over de vloer komen, zetten we daar onze voelsprieten uit, we zien wat er dagelijks gebeurt.” 

Een concrete pilot wordt gedaan in de Van Muijlwijkstraat in Arnhem, een paar jaar geleden verkozen tot lelijkste openbare ruimte van Arnhem, vertelt bestuursadviseur Ronald Bos. De straat werd in de vorige eeuw aangelegd om het autoverkeer ruim baan te geven vanaf de Velperweg naar het centrum. Dat idee is achterhaald, vinden zowel de bewoners als de gemeente. Tijd om de straat aan te pakken. De aanleiding was wateroverlast en hittestress. De Van Muijlwijkstraat vormt momenteel namelijk een versteende barrière tussen verschillende wijken.  

Onderdeel van een groen lint 

Water en hitte staan al sinds 2010 op de Arnhemse agenda, vertelt Bos. “Momenteel merken we dat we in onze stad een donkergroen college hebben dat radicaal wil vergroenen. Daarnaast is in onze Strategie Klimaatadaptatie opgenomen dat we tien procent van de verharding weg willen halen.” Arnhem, gelegen op de Veluwe en aan de Rijn, lijkt van bovenaf misschien heel groen, weet Bos. “In het centrum en veel van de aanliggende wijken is dat echter niet zo.”

In de Van Muijlwijkstraat gaat nog dit najaar de schop in de grond. “Het is een drukke weg, aangelegd in de jaren ’80 met een aantal appartementencomplexen. In 2014 hebben we hier veel wateroverlast gehad. We zoeken dus naar manieren om water goed vast te houden. Daarom gaat de busbaan eruit (die is niet meer in gebruik) en realiseren we wadi’s en veel groen. Het is zaak om extra variëteit toe te voegen. Hoewel dit ene project ecologisch misschien niet heel veel impact gaat hebben, kan de Van Muijlwijkstraat wel onderdeel worden van een groen lint van de stad naar het buitengbied. Nu is het nog een stenen barrière.”  

Lijsten aanleggen 

Bij de keuze voor groen denken Wageningen University & Research en HOEK mee. Een waardevolle toevoeging, vindt Bos. “Je kunt bij dit soort onderzoeksprojecten niet zonder het onderwijs, vind ik. En de kennis uit de praktijk is cruciaal als je tegen dingen aanloopt.”

Carla Grashof hoopt van de pilot in Arnhem meer te leren over verschillen in hittestress en waterbehoefte tussen de oude en de nieuwe situatie. “Daarnaast gaan we met de opgedane kennis lijsten van klimaatbestendige bomen en struiken opstellen die andere gemeenten kunnen gebruiken in hun situatie. Je hoeft alleen de basis te leggen, andere soorten komen spontaan en met goed beheer houdt het systeem zich verder zelf in stand.”