Uitgebreide co-creatie levert Hengelo een ‘groen doe-marktplein’ op

Het marktplein van Hengelo is in de gemeente jarenlang een bron van discussie. "Men vond de binnenstad en het plein ongezellig en dat was ook zo", stelt Heijenrath. "We komen uit een binnenstad die inhoudelijk paste bij een wederopbouwstad, met een grijze kleurstelling." In die wederopbouw van de binnenstad na de Tweede Wereldoorlog stond de stedenbouwkundigen een modern stadscentrum voor ogen. Met rechte lijnen, brede straten, ruimtelijke pleinen,  hoogwaardige architectuur en gebruik van nieuwe en moderne materialen als beton, baksteen, staal, glas en tegels.  

“De binnenstad lag na de bombardementen van de oorlog in puin. De wederopbouw was van Amerikaanse stijl, ruim opgezet en erg autogericht. De nauwe steegjes zoals in Deventer heb je hier niet meer, je moest zowat met de auto de winkel in kunnen rijden”, schetst Heijenrath de tijdsgeest.  

Wegwaaien 

Het levert een marktplein op dat de eerste jaren vooral dienst doet als locatie voor de warenmarkt én als parkeerplaats. Na een renovatie in de jaren ’90, als de binnenstad autoluwer is, wordt het een markt- en evenementenplein. Het blijft echter een kale, stenige, in de zomer hete vlakte en zo een doorn in het oog  van menig ondernemer en inwoner. "Uiteindelijk was het plein op woensdag en zaterdag overdag bezet en is er één keer per jaar een groot evenement. Op alle andere dagen waai je er weg. Er is met bijvoorbeeld het plaatsen van  lichtlindes, bomen en bronzen beren van alles geprobeerd om meer sfeer te creëren, maar dat is nooit centraal goed opgepakt en daarom niet goed gelukt."

Er moet dus wat met de binnenstad en marktplein gebeuren, maar dat komt moeizaam van de grond. Heijenrath: "Dat duurde te lang. Er was geen integrale aanpak en vanuit eerdere colleges ook geen blik op de binnenstad. De ondernemers werden ontevredener. Vroeger was Hengelo een hele goede winkelstad, maar dat liep eigenlijk terug. Niemand zag het of wilde het zien, de blik was gericht op de nieuwe mooie woonwijken van de stad, daar was iedereen tevreden over. Het enige achtergebleven gebied was de binnenstad. En toen het zover was om daar iets mee te doen, was er geen geld meer. Dat was in die tijd van de kredietcrisis, toen moest alles teruggeschroefd worden."

Maat vol voor ondernemers 

Een paar belangengroepen in de binnenstad is het in de loop van het afgelopen decennium zat. De  Stichting Centrummanagement Hengelo (SCH) en Hengelo Promotie slaan de handen ineen. Heijenrath: "We zijn toen samen met hen gaan kijken hoe we dat konden verbeteren. Daarvoor was er een soort ruziënde houding met elkaar. Het vertrouwen was er niet meer: jullie hebben ons te lang alleen gelaten en dat kan niet zomaar even opgelost worden."

De belangengroepen laten enkele scenario’s opstellen waarbij het marktplein op de schop gaat. Deze ontwerpen leggen zij vervolgens voor aan de bevolking. Van de circa 3.000 stemmers is de meerderheid in december 2017 voor de Hijschgebouw-optie, die appelleert aan het industriële DNA van Hengelo: er moet een replica van het hijsgebouw van Stork op het plein komen, een halfopen gebouw waar de warenmarkt, horeca en evenementen een plaats kunnen vinden. Het plan, het is inmiddels 2019, sneuvelt alsnog.  

"We hebben getracht dat op te pakken, het waren prima plannen, maar uiteindelijk bleek het niet haalbaar", kijkt Heijenrath terug. "Het was financieel niet uitvoerbaar en er bleek vanuit de bevolking toch te veel weerstand tegen. Die wilden eigenlijk toch iets simpelers: meer groen, niet nog een gebouw want er staat al zoveel leeg, een plek om te verblijven en de dingen die goed zijn behouden. Toen hebben wij gezegd, oké dan pakken we hem weer terug naar ons."

Nieuw elan 

Het plan sneuvelt, maar levert wel de aanzet tot nieuw elan, dat voortkomt uit de nieuwe Integrale Visie voor een vitale binnenstad 2017-2021. Opgesteld door de gemeente, de SCH en Hengelo Promotie. “Alles grijpt in alles. Je moet het allemaal tegelijk aanpakken om weer leven in de binnenstad te krijgen", zegt programmamanager Nijenhuis op de website van de gemeente. "Het marktplein is een deel van de puzzel die in de hele binnenstad wordt gelegd."

Het integrale plan is opgesplitst in vier programmalijnen: een ondernemende, bruisende, bereikbare en aantrekkelijke binnenstad. Het is gebundeld in het Handboek Aantrekkelijke Binnenstad 2020, waarin staat dat de binnenstad weer moet worden aangepast aan de actuele situatie. Een traject dat je pakweg eens in de dertig jaar moet uitvoeren, stelt de gemeente in het handboek.  De binnenstad is nu te ruimtelijk opgezet en moet een compacter en een logischer geheel worden: de centrumring eromheen en dan via herkenbare entrees en aanloopstraten naar een compactere bundeling van winkels in het centrum. Met verbindingen tussen het station, het stadspark, de Lambertusbasiliek en het stadhuisplein.  

Slagader 

"De binnenstad in elkaar drukken met de Enschedesestraat als slagader en daaromheen een aantal rondjes”, schetst Heijenrath. “De kwalitatief verbeterde winkelpanden in dat compacte centrum moeten we weer vullen met winkels en de leegstand die dat aan de randen veroorzaakt omzetten naar woonruimte. Verder het centrum bereikbaar houden en het straatbeeld opkrikken met meer kwaliteit, groen, klimaatadaptieve oplossingen en biodiversiteit."

In fasen knapt de gemeente de boel op. De Enschedesestraat, het drukste winkelgebied, krijgt in 2019 een frisse make-over. Met dezelfde kleuren baksteen en meer groen en zitmeubilair rond de Lambertusbasiliek. Het Burgemeester Jansenplein, het plein voor het gemeentehuis, wordt in 2020 opgeknapt en omgeturnd tot een evenementenplein met een waterornament. Er lopen nog plannen voor een horecawand aan de rand van het plein.  

Uitgebreid co-creatieproces 

Het vertrouwen van de binnenstadondernemers keert terug na de oplevering van de Enschedestraat. "Mensen zagen dat het mooier en beter werd. We kwamen op een aangename manier als kritische partners naast elkaar te staan, heel anders dan met ruggen tegen elkaar zoals voorheen. Nu was het elkaars armen vasthouden en elkaar helpen om er het beste van te maken." 

Onder dat betere gesternte is in 2021 is het marktplein aan de beurt. Na de eerdere ervaringen pakt de gemeente het anders aan en huurt het bureau Rode Wouw in om alle partijen te horen en te betrekken. "Een uitgebreid proces van bijna een jaar, waarin we van onderop tot een wensenboom wilden komen: wat willen we nou eigenlijk", vertelt Heijenrath. 

Het proces is opgesplitst in drie fases: de droom-, maak- en ontwerpfase. In de droomfase gaat Rode Wouw in gesprek met inwoners, ondernemers en bezoekers. De opgehaalde ideeën vormen de basis van de maakfase, waarin de deelnemers  in verschillende fysieke en digitale bijeenkomsten bijeenkomen.  

Tijdens de maaksessies ‘maken’ de deelnemers in verschillende groepen van tien personen een marktplein. Daarbij gebruiken ze foto’s en visualisaties van ideeën die in de droomfase door de inwoners zijn aangeleverd: veel voorbeelden van Zuid-Europese pleinen, later komen daar ook meer noordelijke varianten bij. De betrokkenheid onder de deelnemers is groot en levert waardevolle informatie voor het uitwerken van vier scenario’s. Architect Wim Voogt van OKRA architecten stelt deze op en legt ze in de ontwerpfase voor aan de inwoners van de stad.  

Een elftal aan wensen 

In de ontwerpfase moeten keuzes worden gemaakt, het wordt rumoeriger. Elk scenario is onderscheidend genoeg om een kwalitatieve discussie op gang te krijgen en het waarom boven tafel te krijgen, precies de wens van de gemeente. De in totaal ongeveer duizend, vaak uitvoerig beargumenteerde reacties leveren elf onderwerpen op die het vaakst terugkomen en die Voogt mee moet nemen in zijn conceptontwerp.   

Groen is veruit het meest genoemde onderwerp en komt in liefst zevenhonderd reacties terug: ‘voor de sfeer’ en als ‘antwoord op klimaatontwikkelingen’. Daarnaast zijn ‘water’ en ‘ontmoeten’ de twee andere hoofduitkomsten uit de maaksessies, die ook nu veel genoemd worden. De scenario’s met een vijver, een wadi en stroompjes mogen nog wateriger, is de teneur, ook om de hitte tegen te gaan. De wens om elkaar te ontmoeten komt terug in de vraag naar terrassen, publieke zitplekken en plek om te zitten rond de speelgelegenheden.  

De andere gemeenschappelijke wensen zijn het behoud van de Brinktoren - maar dan wel met een mooie functie -, de warenmarkt als lintmarkt die het plein met de omgeving verbindt, het behoud van de ‘instagrammable’ bronzen beren, een rooftopbar, een podium voor kleine optredens, niveauverschillen voor de sfeer én als klimaatoplossing, spelen met natuurlijke spelaanleidingen en ruimte voor kunst. 

Stoer, leven in de brouwerij en duurzaam 

Rode Wouw noemt in haar rapportage ‘Op het Rooster’ verder dat er behoefte is aan een thema, waarbij ‘stoer’ het vaakst naar voren komt. Verder heeft het plein een programma nodig om echt tot leven te komen. Ze stippen verder aan dat vooral de jongere generatie duurzaamheidsmaatregelen vanzelfsprekend vindt en dat verdere ontwikkeling circulair moet zijn. 

Landschapsarchitect Voogt mag de puzzel gaan leggen. Ook zijn conceptontwerp biedt nog ruimte voor op- en aanmerkingen, maar in de notitie Klap d’erop aan het eind van het co-creatieproces laat Rode Wouw weten dat het ontwerp van Voogt goed valt: “De overgrote meerderheid van Hengelo vindt het nieuwe ontwerp voor het marktplein volledig, passend, uitnodigend, een beetje verrassend en vooral prachtig.”  

Aan het co-creatieproces hebben dan ruim 3200 mensen hebben meegedaan: gepraat, ontworpen, getekend, gereageerd en hun mening gegeven. Meer dan tweeduizend via online en livegesprekken en bijna 1200 via de website en de ‘socials’. “Verschillende mensen met verschillende wensen komen er samen niet uit, maar komen samen tot iets nieuws. Dat is wat Hengelo gedaan heeft”, vat Marijn Roze van Rode Wouw een jaar aan afstemming samen. 

Heijenrath: “Na de co-creatie kwam het terug bij mij en moest het omgezet worden in een definitief ontwerp met een financiële onderbouwing. En op basis daarvan vertaald in een bestek. Maar niet van, dit is het bestek en dit is de prijs die eraan hangt, maar dit is het verhaal, daar hangen prijzen aan en dat kunnen jullie verder uitwerken.” Het bouwteam, bestaande uit de gemeente, OKRA en aannemer Dusseldorp,  gaat daarmee aan de slag.  In november 2021 gaat de gemeenteraad met de plannen akkoord en in datzelfde jaar gaat de eerste schop al in de grond.  

Het ontwerp De Torenkamer 

Met de Torenkamer krijgt Hengelo een ‘groen doe-plein’ voor alle leeftijden. De Torenkamer verwijst naar de drie torens die als landmarks de compacte binnenstad omgeven: de stadhuistoren met het evenementen- en horecaplein, de Lambertusbasiliek als groene plek in het winkelgebied en de Brinktoren op het markplein met de torenkamer als gezellige huiskamer van de stad. 

Er is ruimte om te ontmoeten op de terrassen, in de rooftopbar, bij de speelgelegenheden of op de tribune. Er is een podium voor kleine optredens en ruimte voor kunst in de openbare ruimte. In de fietsenstalling onder het podium kunnen 250 fietsen worden geparkeerd. De bronzen beren keren terug, nu in een vijver bij de toren, waar in de winter geschaatst kan worden. 

Regenwater blijft op het plein, zodat bomen en beplantingen in droge perioden gevoed kunnen worden. Regentuinen filteren het water en zorgen voor een goede waterkwaliteit in de natuurlijke vijver. Grote bomen geven schaduw en hebben grote ondergrondse groeiruimte. Voor de warenmarkt is rondom het plein ruimte, de kramen staan in een carrévorm in dubbele rijen opgesteld: aan de ene kant met het gezicht naar het plein, de andere kant kijkt uit op de winkels. De markt loopt voor een deel een aangrenzende straat in.  

Het plein wordt omlijst door een stalen frame, gecoat in de kleuren van cortenstaal, dat het industriële DNA van Hengelo weergeeft. “Het verwijst naar de metaalindustrie, het is allemaal wat stoerder en rauwer. Industrieel, maar wel gezellig met dat rode steen en het groen.”  

Klimaat en circulair 

Ook aan hedendaagse thema’s is gedacht. Klimaatadaptieve maatregelen komen al terug op de Enschedesestraat en het evenementenplein bij het stadhuis, maar bij de werkzaamheden aan het plein kan iedereen volgen hoe ingrijpend het gereedmaken van de ondergrond is. “We werken met wadi’s, met infiltratiesystemen, bergingsplekken waar bomen later weer water uit kunnen halen, koppelen omliggende panden af. En water dat uit gebied moet naar de beken worden geleid.”  

Ook de behoefte aan circulariteit leeft, vooral bij de jonge generatie. Een team van studenten van de opleidingen bouw, infra, elektrotechniek en communicatie van ROC van Twente werkte maandenlang samen met architect Voogt om circulariteit in het ontwerp te integreren. Zo hergebruiken ze staal en stoeptegels uit de omgeving.  Het levert ze een prijs op van de Stichting SMARTcirculair. 

Trots op de binnenstad 

Eind maart wordt het plein officieel geopend, half maart keren de marktkooplui al terug en wordt een intensief traject afgesloten. Heijenrath blikt tevreden terug op de co-creatie: “Bij dit project dat zo gevoelig lag bij zoveel mensen, was dit ideaal om te doen. Maar het kan niet overal op deze uitgebreide manier: het is tijdrovend, duur en complex. Hier heeft het zich geloond, ik heb geen onvertogen woord meer gehoord. Het was echt bijzonder: aan de voorkant ga je langzamer, maar aan de achterkant veel sneller.” 

Hij prijst de uitkomst. “Niet alleen dat het er mooi uitziet en mooi blijft, maar ook dat het zo is ingericht dat je het voor alle disciplines zoals warenmarkt, winkels, evenementen en horeca kunt gebruiken. Dat allemaal ook nog eens klimaatadaptief, dat is denk ik heel goed gelukt.

Het  plein past goed in de compacte binnenstad, vindt hij, het is er een geslaagd onderdeel van. “Die binnenstad is herkenbaar qua kleur, uitstraling en in alles hetzelfde. Je beseft dat je in de binnenstad bent, dat wat er buiten ligt moet eraan gerelateerd zijn, maar je moet wel voelen dat je het centrum uitloopt. Het plein is een van de groene ankers in de binnenstad.” 

Dat groene imago spreekt hem aan. “Groen en verblijven. Het is een plek in het centrum waar je graag bent. En dat was niet op het oude plein. En trots ook, dat hing over de hele binnenstad. We willen is dat de Hengeloër weer trots is op de binnenstad, dat is het beoogde doel.” 

Foto's: gemeente Hengelo

Dit artikel verscheen in de eerste editie van Straatbeeld van 2023. Het blad is te downloaden in de bibliotheek van Acquire.