Schaduw werkt het beste tegen hitte in steden of dorpen

Jeroen Kluck is lector van Water in en om de stad bij de Hogeschool van Amsterdam en leider van het onderzoek De hittebestendige stad - Een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte. Twee jaar lang deden de verschillende partijen uit het consortium in samenwerking met zo’n vijftien gemeenten, een aantal waterschappen en kennisinstellingen onderzoek naar de vraag hoe de openbare ruimte hittebestendig kan worden ingericht. “De aanleiding van het onderzoek is dat gemeenten vanaf 2020 ervoor moeten zorgen dat een inrichting van een straat of wijk klimaatbestendig is. Voor een thema als wateroverlast is vaak wel duidelijk wat er moet gebeuren, maar voor hitte is dat een heel ander verhaal”, vertelt Kluck. Het onderzoek bestaat uit drie gedeeltes. De eerste stap was te bepalen in hoeverre hitte een probleem is in een dorp of stad. Kluck: “Als 2e stap hebben we op een rij gezet welke hittemaatregelen er zijn en onderzocht hoe effectief deze zijn. Daarvoor leggen we uit wat je kunt doen om de buitenruimte te verkoelen: door schaduw, wind, verdamping of weerkaatsing. Als 3e stap zijn de bevindingen verwerkt in drie duidelijke en toetsbare handvatten, waar gemeenten zelf mee aan de slag kunnen.”

In het eerste onderdeel van het onderzoek, over de hitteopgave, concluderen de onderzoekers dat vanuit het werkveld van ruimtelijke adaptatie de hitteopgave gezien kan worden als dat wat je moet doen om de stad en vooral de buitenruimte leefbaar en comfortabel te houden. “De door ons ontwikkelde interactieve mindmap maakt zichtbaar welke problemen er door een hittebestendige buitenruimte kunnen worden voorkomen”, vertelt Kluck. De mindmap ondersteunt gemeenten en lokale overheden bij de voorbereiding op de risicodialoog over hitte. Daarnaast helpt de mindmap hen om de belangrijkste problemen te verkennen die door hitte kunnen optreden en om de hitteopgave te formuleren. De interactieve mindmap toont in totaal 24 gevolgen van extreme hitte voor stedelijk gebied.

Meer schaduw en meer verdamping

Als het gaat om hittemaatregelen hebben de onderzoekers ervoor gekozen van twee doelen uit te gaan. Het ene doel is tijdens hete periodes de gemiddelde luchttemperatuur in de stad zo laag mogelijk te houden. “Dit kan het beste door meer verdamping te creëren”, zegt Kluck. “Over het algemeen leidt 10 procentpunt meer groen tot een verlaging van de luchttemperatuur met ongeveer een halve graad.” Het andere doel is overdag de hitte te beperken en de stad leefbaar te houden door voldoende koele plekken te creëren. “In de schaduw is het qua gevoelstemperatuur al snel 10 tot 15 graden koeler dan in de zon. Schaduw creëren is dan ook de meest effectieve manier om de gevoelstemperatuur omlaag te brengen. Alle andere maatregelen leveren een stuk minder winst op”, zegt Kluck.

Ontwerprichtlijnen

De onderzoekers hebben de twee doelen vervolgens samengevoegd tot een drietal bruikbare en toetsbare ontwerprichtlijnen voor gemeenten voor het herinrichten van de openbare ruimte. “De eerste is afstand tot koelte”, zegt Kluck. “Iedere woning moet zich dicht bij een aangename en koele verblijfsplek bevinden. Ons voorstel is binnen driehonderd meter. En het moet dus ook echt gaan om een verblijfsplek. Een bomenlaan langs een weg nodigt niet uit om te verblijven.” Daarnaast moeten gemeenten aan de slag met het percentage schaduw op belangrijke looproutes. Kluck: “Op het heetst van de dag moet er voldoende schaduw zijn op belangrijke looproutes (minimaal 40 procent). Dat geldt dus ook voor de loopgebieden in woonwijken. Om buurten aantrekkelijk te houden stellen we voor dat op de loopgebieden in woonwijken minimaal 30 procent is.” De derde ontwerprichtlijn is het percentage groen per buurt. Er moet zoveel groen zijn dat er verdamping kan optreden en de gemiddelde luchttemperatuur wordt beperkt. Hoeveel groen is wel afhankelijk van het wijktype, zegt Kluck. “Neem de bloemkoolwijken uit de jaren 70. Dat zijn ruim opgezette wijken waar meer ruimte voor groen is dan in dichtbebouwde gebieden.”

Doelen

De gemeenten die betrokken waren bij het onderzoek hadden verschillende opvattingen om steden en dorpen hittebestendig in te richten, merkte Kluck. “Wat je vooral niet moet doen is gaan zitten op de uitersten door bijvoorbeeld te zeggen; het moet zo groen mogelijk of harde normen ten aanzien van temperaturen. Deze doelen zijn te vaag zijn, niet controleerbaar of niet haalbaar. De professionals die bij een gemeente werken kunnen onze concrete richtlijnen gebruiken bij het beoordelen van ontwerpen. De richtlijnen geven daarbij voldoende vrijheid aan de ontwerpers om zelf te bedenken hoe iets moet worden ingericht. Daarom spreken wij in het onderzoek ook over richtlijnen en niet doelstellingen. We hopen dat met deze richtlijnen steden niet alleen hittebestendiger worden, maar ook beter leefbaar.”

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 4, thema water, groen en klimaat. Download hier het hele magazine.