Keuze van Texel voor duurzaamheid en nachtelijke duisternis werkt

Tekst: Peter Bekkering 

Stephan Kikkert werkt sinds 2008 bij de gemeente Texel. Vanaf december 2018 is hij daar teamleider functioneel beheer en uitvoering gemeentewerken. Hij vertelt over de voorgeschiedenis van het Beleidsplan Duurzame Openbare Verlichting 2012. “Het begon eigenlijk in 2008 met een afstudeerstage van Pepijn Lijklema, een student aan de TU Delft die op Texel woonde. Hij had vergaande ideeën over doven en dimmen van openbare verlichting, lichtvervuiling, lichthinder, het effect op de gezondheid van kunstlicht en CO2-besparing. Hij heeft toen samen met mijn collega Bert Dennenberg een pilot daarmee gedaan op de Veerhaven (afstudeeropdracht). Die beviel zo goed dat het in 2012 resulteerde in beleid voor heel Texel, waarbij het standaard denken werd doorbroken.”  

Visie en hoofdlijnen Beleidsplan 2012 

In het Beleidsplan uit 2012 worden de visie van de gemeente Texel ten aanzien van openbare verlichting omschreven aan de hand van een aantal punten: het licht-op-maat principe; veiligheid, energiezuinige en duurzame verlichting; duurzame opwekking van de benodigde energie; kostenreductie in beheer en onderhoud; navolging door andere partijen. Deze visie leidt tot een aantal hoofdlijnen van beleid: 

• als boegbeeld optreden van de filosofie ‘licht op maat’ 
• duisternis concreet uitdragen als kernwaarde 
• praktische onderhoud- en beheergereedschappen ontwikkelen voor het handhaven van beleid 
• gebruikmaken van de allernieuwste technieken en innovaties 
• duurzaam opwekken door middel van zonne-energie 
• toepassen van Cradle-to-Cradle® principe (recyclen van materialen) 

Kikkert licht toe: “In het beleidsplan gingen duurzaamheid en nachtelijke duisternis als kernwaarde hand in hand. Bovendien was de oude openbare verlichting aan vervanging toe en moest er ledverlichting voor in de plaats komen. Dat had voordelen zoals een langere brandduur, energiebesparing en CO2-reductie. Het beheer en onderhoud kon ook veel effectiever. Er werd nog niet aan remplace (groepsvervanging) gedaan, we hadden een eigen dienst die aan curatief onderhoud deed en bij elke lichtmast langsreed die stuk was.” 

Het bestaande, verouderde, areaal bestond in 2012 uit zo’n 3100 lichtpunten, afkomstig uit de jaren ‘50/’60, de jaren ‘70/’80 en de jaren erna. In 2016 werd alles in één keer vervangen. “We hebben in dat jaar alle armaturen en oude masten vervangen en er dynamische en op afstand bestuurbare systemen op gezet. In het buitengebied hebben we de openbare verlichting weggehaald – in totaal zo’n 300 lichtpunten – en andere vormen van wegmarkering teruggebracht. Alleen op de provinciale weg is nog openbare verlichting. Door die aanpak in één keer kon je een goede aanbesteding doen. Bovendien kreeg je geen onderscheid tussen de verschillende dorpen.” 

Texelse Praktijk Richtlijnen 

Texel hanteert sinds 2012 bij duurzame openbare verlichting het motto ‘Licht op maat’, wat heb je nodig in welke situatie. Daarbij gebruikt Texel het stroomschema van de Texelse Praktijk Richtlijnen. Daarbij is er de keuze tussen Texelse Normen Duurzame Openbare Verlichting, Actieve Markering, Passieve Markering en Geen Openbare Verlichting Nodig (zie schema).  

Kikkert licht toe: “Op het eiland draait alles om de veerverbinding. Om tien uur ’s avonds komt de laatste boot aan. Daarom laten we op belangrijke hoofdwegen naar de dorpen de openbare verlichting tot elf uur voluit branden, daarna gaat het terug naar 50 procent. In de wooncentra doen we de verlichting tussen één uur ’s nachts tot vijf uur ’s ochtends uit. Buiten de bebouwde kom is er allereerst de Actieve Markering. Je haalt de openbare verlichting weg, maar je brengt op de belangrijke hoofdwegen – de wegen naar De Cocksdorp en De Koog –  ledjes in het wegdek aan om het wegdekverloop te markeren. Dat doe je eveneens op enkele fiets- en voetgangersoversteekplaatsen bij de uitlopers van het dorp in het buitengebied, omdat je anders vanuit het licht op een donker kruispunt komt. “Op al die lekken is er bovendien goede wegbelijning.  

“Passieve Markering doen we in de echte buitengebieden. Daar staan alleen op belangrijke kruispunten paaltjes met de aanduiding dat er een afslag is. Er is echter geen lichtmast meer als herkenningspunt. Dat doen we omdat we vinden ‘één lichtmast is geen lichtmast’. In dat geval is een lichtmast namelijk een oriëntatiepunt en dat kun je ook op een andere manier doen.”   

Evaluatie 

In juli 2018 verscheen de Evaluatie Uitvoering Beleidsplan Duurzame Openbare Verlichting 2012. Kikkert: “Daaruit kwamen een aantal zaken naar voren. Zo vonden hulpdiensten de overgang van licht in de dorpen naar duisternis in het buitengebied te abrupt. Daarom hebben we op enkele wegen intredende en uittredende verlichting aangebracht. Ook hebben we op enkele wegen met lintbebouwing enkele lichtmasten teruggeplaatst.”   

Een eyeopener voor Kikkert was dat hoe goed je als gemeente ook communiceert, er komt pas reactie van inwoners als er lichtmasten verdwijnen of als de bestaande verlichting vervangen wordt door LED. “Zo was er aanvankelijk weerstand tegen de felheid van de ledverlichting. Daarom hebben we maatregelen moeten nemen tegen lichthinder, zoals terugdimmen en afschermende kapjes. Daarnaast waren er mensen die moesten wennen als er vanwege de benodigde gelijkmatigheid van de openbare verlichting plotseling een lichtmast voor hun deur kwam te staan.” 

Bij de aanbesteding van de openbare verlichting koos Texel als eerste gemeente voor een bijzondere aanbesteding en een UAV-GC-contract.  Daarbij werd de markt niet voorgeschreven wat Texel wilde, maar werd de markt uitgedaagd om met innovatieve voorstellen te komen. Het leverde Texel een dynamisch en dimbaar systeem op met meer sensoren.   

Sociale veiligheid, duisternis en toezicht  

Kikkert geeft toe dat ’s nachts het licht uit doen in wooncentra echt typerend is voor Texel, waar minder criminaliteit is dan in grote steden. “Daarom konden we deze situationele maatregel nemen.” Uit de evaluatie kwam vervolgens naar voren dat de duisternis niet heeft geleid tot meer (verkeers)ongevallen en (criminaliteits)incidenten.  

Kikkert is niet verbaasd: “We hebben namelijk de redenering omgedraaid: als het donker is en je wilt als inbreker iets zien moet je zelf licht meebrengen. Bovendien sta je als inbreker wanneer bewoners een sensorlamp hebben bij duisternis meteen vol in het licht. De attentiewaarde is hoger. Hetzelfde geldt in het buitengebied: daar weet een belager met snode bedoelingen in de duisternis niet of er een vrouw aan komt fietsen of een boom van een kerel. In ons denken hangt sociale veiligheid kortom heel erg samen met toezicht en van wat je ziet. Zelf maak ik vaak de vergelijking met thuis: daar laat je als je naar bed gaat het licht in de woning niet branden, dus waarom zou je dat wel op de weg doen?”    

Duurzaamheidsdoelen 

Texel slaagde er ook in om twee belangrijke duurzaamheidsdoelen uit het beleidsplan van 2012 te halen: 100 procent minder energieverbruik en 100 procent minder CO2-uitstoot. Kikkert: “We hebben de energieopwekking die nodig is voor de verlichting geregeld via zonnepanelen op een derde van het gebied van de rioolwaterzuivering. Inmiddels zijn de andere twee derde ook vol gelegd met zonnepanelen. Daarmee kunnen we nu andere ambities verwezenlijken, maar het is niet voldoende om als eiland in 2030 energieneutraal te zijn. Daar is nog veel meer voor nodig.” 

Hoewel het vervangen door LED zou moeten leiden tot lagere onderhouds- en beheerskosten omdat je onder meer minder groepsvervanging (remplace) hebt en minder afvalstoffen, gebeurde dat niet. Er deed zich namelijk de vervelende situatie voor dat Texel in 2023 noodgedwongen bijna alle ledverlichting heeft moeten vervangen omdat deze verlichting uit 2016 kwalitatief onder de maat te zijn. 

Navolging 

Vanwege aanbestedingsproblemen en kort gedingen voerde Texel in 2016 de vervanging door LED noodgedwongen in de winter door. Kikkert adviseert echter om dit te doen in de periode wanneer het het langste licht is: “Dan kunnen mensen aan het nieuwe licht wennen voordat het donker wordt.” 

Zelf heeft Kikkert voor de toekomst nog wel een belangrijk aandachtspunt. “Ik zou graag zien dat het beleid van de gemeente navolging krijgt. Rijkswaterstaat, een andere overheid op het eiland, ging bij de Veerhaven mee in onze denkwijze door een groot deel van de verlichting in de nacht uit te doen en te vervangen door LED waardoor de oranje gloed is verdwenen. De provincie Noord-Holland heeft hetzelfde gedaan met ledverlichting op de wegen. En ook de vakantieparken passen steeds meer ledverlichting toe.” Spelbrekers zijn volgens Kikkert vooral enkele grote distributiebedrijven met grote licht reclamebakken op de gevel. “Ik zou graag zien dat we daarop meer zouden kunnen sturen bij aanvragen voor omgevingsvergunningen.”