Gemeente Leiden wil met minder licht op zoek naar juiste balans

Tekst: Peter Bekkering 

Complexe afwegingen 

Peter van Oosterhout is sinds 2013 beleidsmedewerker Openbare Verlichting, Illuminatie en Donkerte bij de afdeling Duurzame Leefomgeving van de gemeente Leiden. Daarnaast hield hij zich bezig met het dossier Handboek Kwaliteit Openbare Ruimte.

“Dat gaat over uitgangspunten, inrichtingsprincipes en details. Omdat daar niet alleen verlichting maar ook andere belangen in terug komen, betekent het dat je sowieso al integraal moet denken. Je moet je realiseren dat openbare verlichting niet een losstaand iets is, maar dat het allemaal met elkaar heeft te maken. Neem bomen en lichtmasten. Die moet je zo positioneren in de openbare ruimte dat ze beiden geen last van elkaar hebben. Een ander voorbeeld is mobiliteit en openbare verlichting. Daar moet je eveneens belangen tegen elkaar afwegen. Die afwegingen zijn inmiddels zo complex geworden dat je die afweging niet meer voor een stad maar per gebied moet maken.”  

Van Oosterhout begon in 2013 met het herijken van het bestaande beleid rond openbare verlichting. Dat resulteerde in het Beleidsplan Openbare Verlichting. “In dat Beleidsplan hebben we een aantal maatregelen opgenomen hoe je met minder licht toe zou kunnen. Dat betekende dat we vooral dat we de ondergrens van de ROVL2011 gingen hanteren. Daarnaast beschreven we in het Beleidsplan in 2013 vooral wat tot dan toe al deden. In de praktijk waren we overigens voor 2013 al terughoudend in het verlichten maar we hadden dat nooit zo nadrukkelijk benoemd.” 

Negatieve effecten op bio-clock 

In de jaren na 2013 kwam er steeds meer onderzoek naar buiten over de negatieve effecten van verlichting. Zo maakt de gemeente Leiden deel uit van het BioClock consortium, een interdisciplinair netwerk van universiteiten, maatschappelijke partners, lokale overheden en andere partijen die samen onderzoeken hoe we de biologische klok gezond kunnen houden in onze 24/7 samenleving.  

“Mensen, dieren en planten hebben allemaal een soort bio-clock. Waarbij het denken, bewegen, eten en verteren en dergelijke een logisch ritme heeft. Een paar voorbeelden. Als eerste: licht, en zeker het blauwe deel van het spectrum, heeft een nadelige invloed op de aanmaak van melatonine, een hormoon dat ons slaperig maakt als het donker wordt. Een tweede voorbeeld: de eieren van sommige vogels komen uit op het moment dat het aantal motten het grootst is, net na uitkomen van de poppen. Verlichting heeft een nadelige invloed op dat proces.” Van Oosterhout wijst ook op onderzoek dat verlichting de keten in de flora en fauna verstoort. “Dat betekent overigens niet dat andere zaken zoals verkeersveiligheid, economische veiligheid en sociale veiligheid niet meer belangrijk zijn, maar wel dat we naar een beter evenwicht moeten.” 

Circulaire principes: de R-ladder 

Van Oosterhout vertelt over de uitgangspunten voor het nieuwe openbare verlichtingsbeleid: “Voortbordurend op het beleid dat we al hadden, gaan we nog meer naar circulaire principes kijken, omdat die hele leuke ingangen geven om opnieuw over je eigen vakgebied te denken. Wat we de afgelopen jaren al deden was ‘Rethink’. Dat betekent de vraag stellen of openbare verlichting wel nodig is of dat het ook anders kan. Dat kan soms leiden tot een volgende stap, Refuse. Doen we het wel, dan kijken we vaak naar Reduce: weghalen waar het niet nodig is en zorgen dat het licht alleen komt waar en wanneer je het wilt hebben. Ook verledden en het kijken naar de kleurtemperatuur valt onder Reduce.” 

“Bij Re-use kijken we of we oude lantaarns, met name de Leidse Lantaarns in de binnenstad, kunnen ombouwen naar LED-verlichting met een asymmetrische kap. De markt heeft interesse om de armaturen die verdwijnen om te bouwen naar kantoorarmaturen. De volgende stap is Repair. Als we economisch zinvol is, gaan we dat zeker doen. En als laatste Recycle. Als we concluderen dat we niets meer met een lichtmast kunnen doen, kijken we of de grondstoffen hergebruikt kunnen worden.” 

Dimregimes: terughoudend met licht 

Een ander belangrijk uitgangspunt voor het nieuwe openbare verlichtingsbeleid is om te kijken hoe de gemeente Leiden op een verantwoorde manier onder de ROVL2011 kan duiken. “Dat zouden we bijvoorbeeld kunnen doen door sterkere dimregimes toe te passen. Nu is dat 3A, maar we zouden ook naar 4A of 4B kunnen gaan. Dat scheelt ook in energieverbruik: dimregime 3A zorgt voor 28 procent besparing energieverbruik, 3B en 4A voor 34 procent en 4B voor 40 procent.” 

“Wel moeten we dan eerst kijken op welke plekken zo’n sterker dimregime nuttig is. Om dat te bepalen gaan we de komende periode in verschillende wijken proeven doen. We zijn ook benieuwd of er bepaalde plekken zijn waar we lichtmasten om twaalf uur ’s nachts uit kunnen doen op plekken waar na twaalf uur amper meer iemand komt. Zoals een wijkplek waar geen doorlopende route is. Ook horen we graag of er  plekken zijn waar  lichtmasten niet meer nodig zijn.”  
Van Oosterhout wil ook kijken naar het gebruik van andere armaturen. “Nu geven veel ‘rondstralers’ aan de zijkanten veel licht, terwijl je dat licht alleen op de grond wilt hebben. Bovendien willen we het groen en het water niet aanlichten. Daarin waren we al terughoudend, maar nu willen we het nog zorgvuldiger gaan toepassen.” In parken geldt al het beleid ‘niet verlichten, tenzij het nodig is in verband met openbare orde problematiek’. Een andere manier om terughoudend met licht om te gaan is de inzet van  solarmodules. Die gaan acht jaar mee en hebben geen bekabeling nodig. Ze verlichten niet het wegdek, meer helpen wel bij de oriëntatie. 

Een mooi voorbeeld van de nieuwe aanpak is de Garenmarkt. “Dat is opnieuw aangelegd. Om te voldoen aan de ROVL2011 moest daar veel verlichting komen. We hebben in plaats daarvan gekozen voor lichtlijnen met sfeervolle LED-verlichting, zodat het ook geschikt is als evenemententerrein en mensen ondanks minder licht zich er toch prettig voelen.”     

Wel of niet versneld verledden: de afwegingen 

In Leiden staan circa 21.000 armaturen. Inmiddels is daar in de periode 2013-2024 57 procent van vervangen door ledverlichting en het streven is 80 procent in 2026. “Momenteel kijken we naar de voor- en nadelen van versneld verledden. Als je alleen kijkt naar het energieverbruik van de nieuwe lamp is het simpel. Daar staat tegenover dat je materiaal weggooit en eerder moet beginnen met aankopen. Daarnaast zorgt het vervangen door wegafzetting, filevorming en het inzetten van een hoogwerker voor een hoop belasting (CO2 en financieel). De vraag is kortom: hoe simpel kijk je naar de cijfers. Afhankelijk van de ambitie die uit het nieuwe Beleidsplan naar voren komt, willen we daar in 2024 een beslissing over nemen.”  

 “Met het BioClock consortium gaan we vanaf najaar 2024 in verschillende gemeenten proefopstellingen maken met verlichting waarvan je het spectrum kunt aanpassen. Vervolgens wordt gekeken welke opstelling het beste is voor flora en fauna en die acceptabel is voor de mens. Die uitkomsten verwachten we in het najaar van 2025.” 

Daarmee is het een mooi voorbeeld van waar het volgens Van Oosterhout in het nieuwe openbare verlichtingsbeleid om draait: “Opnieuw kijken, opnieuw ordenen en met een andere blik naar je vakgebied kijken om samen met anderen te kijken of je nog meer ideeën kunt vinden om enerzijds meer donkerte te krijgen en anderzijds andere belangen niet tekort te doen.”  

Hij geeft voorbeelden waarmee Leiden onder meer bezig is: “We werken aan het verlichten van het stationsgebied en het bio-sciencepark met 2700 K. De mantel is 3000 K en de binnenstad is 2200 K. Op vleermuisroutes werken we sinds kort met armaturen met 2200 K die een prettig soort licht geven. Dit licht is misschien geschikt om überhaupt in meer natuurachtige plekken te gaan gebruiken. Ook iets om te onderzoeken.” 

Werkgroep Donkerte 

In Nederland zijn er volgens Van Oosterhout talloze gemeenten die zich bezighouden met zuiniger, biodiverser en klimaatbestendiger omgaan met openbare verlichting. Daarbij speelt donkerte vaak een belangrijke rol. “We maken als Leiden onderdeel uit van een landelijke Werkgroep Donkerte, die begin 2024 is opgericht. Daarin willen we alle onderzoeken, initiatieven en goede ideeën bundelen om ze daarna ter beschikking te stellen aan andere gemeenten.”

De vraag wat andere gemeenten van Leiden kunnen leren wat betreft beleid rond openbare verlichting vindt Van Oosterhout lastig, omdat gemeenten moeilijk vergelijkbaar zijn en je per gemeente moet kijken wat het beste past. “Als Leiden zijn we een hele stedelijke omgeving met amper natuurgebieden en amper 80 kilometer wegen waar bijna niets is en waar je verlichting weg kunt halen. Bovendien zijn we een studentenstad. Door al die punten zijn we soms lastig te vergelijken met andere gemeenten. Ik pretendeer niet dat we in Leiden dingen doen die andere gemeenten nog nooit hebben gedaan. Wel zijn we oprecht in ons streven om te kijken hoe we minder licht kunnen gebruiken en energiezuiniger kunnen zijn zonder dat het ten koste gaat van de veiligheid. Daarbij willen we alle dingen die mogelijk zijn toepassen en integreren in ons lichtbeleid.”