Van klimaatproeftuin naar straatbeeld

Tekst: Floris Boogaard (Hanzehogeschool Groningen/Deltares) Piet Zijlstra (Hanzehogeschool Groningen/Polyciviel) en Kim van Dam (Hanzehogeschool Groningen/Entrance) 

Klimaatproeftuin 

Een klimaatproeftuin is een ‘regelluw’ terrein dat de mogelijkheid biedt om innovatieve concepten en producten te testen, (door) te ontwikkelen, te demonstreren, evalueren en optimaliseren. Dit is van belang voor zowel klimaatmitigatie als -adaptatie. Bij klimaatmitigatiemaatregelen draait het om concepten die de oorzaak van klimaatverandering aanpakken, dus de uitstoot van broeikasgassen verminderen. Bij klimaatadaptatie gaat het specifiek om maatregelen die gericht zijn op het aanpassen aan het veranderende klimaat. 

In Groningen zijn op de Zernikecampus proeftuinen gerealiseerd voor zowel klimaatadaptatie (BuildinG) als klimaatmitigatie (ENTRANCE). De gezamenlijke proeftuinen trekken jaarlijks meer dan 20.000 geregistreerde bezoekers die geïnteresseerd zijn, maar ook kunnen participeren in onderzoek naar klimaatadaptatie en -mitigatie. Het werkelijk aantal bezoekers zal hoger zijn aangezien Iedereen welkom is voor een wandeling en zichzelf kan rondleiden: met bordjes wordt uitgelegd wat er onder- en bovengronds geïmplementeerd is, voorzien van links naar meer informatie.  

Proeftuin BuildinG: klimaatadaptatie  

In relatie tot klimaatadaptatie is de Klimaatproeftuin als concept in eerste instantie ingezet voor uitwerking van innovaties en projecten, als invulling van het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA met waterveiligheid, wateroverlast, hittestress, verdroging) met aangrenzende uitdagingen als: zoetwatervoorziening, waterveiligheid, zeespiegelstijging, hittestress, duurzame landbouw, verzilting, waterberging, infiltratie, mobiliteit, verstedelijking en hun samenhang in stedelijk en landelijk gebied. Daarnaast is koppeling met nieuwe bouwtechnieken als biobased- en circulair bouwen voor woningen in een living lab ondergebracht met diverse klimaatadaptieve technieken als  groene daken, verticaal groen, regenwater gebruik voor toiletspoeling en andere doeleinden. 

In Groningen biedt de Klimaatproeftuin een werkomgeving van vier hectare waar diverse organisaties samen experimenteren, innoveren en netwerken. De Klimaatproeftuin telt meer dan vijftig innovaties die een antwoord zijn op de uitdagingen van droogte, hitte en wateroverlast.  

Proeftuin Entrance: klimaatmitigatie 

Klimaatmitigatie is de focus van ENTRANCE - Centre of Expertise Energy. De versnelling van de energietransitie is cruciaal om de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan en onze planeet leefbaar te houden voor toekomstige generaties. Op elk gebied zijn nieuwe oplossingen nodig, evenals professionals die in staat zijn nieuwe technologieën, energieconcepten en distributie- en transportsystemen te ontwikkelen.  

De klimaatproeftuin ENTRANCE werkt aan een robuuste, veerkrachtige en duurzame energievoorziening. Door middel van toegepast onderzoek en onderwijs worden duurzame innovaties naar de praktijk gebracht in samenwerking met burgers, bedrijven, studenten, maatschappelijke organisaties en overheden. De energieproeftuin bestaat uit testfaciliteiten zoals waterstof-loop, het Waterstof Innovatie Netwerk Groningen (WING), de Hydrohub (elektrolysers), het HEAT house en het REMO-lab. 

Gecombineerde proeftuin klimaatadaptatie en mitigatie 

Het gecombineerde terrein wordt als grootste internationale proeftuin gezien voor versnelde opschaling van innovatieve integrale concepten op gebied van zowel klimaatadaptatie als -mitigatie naar de praktijk. De proeftuin kent de volgende doelstellingen:  

• educatie en bewustwording;  

• ophalen, bundelen en vergroten van de kennis en het netwerk;  

• experimenteermogelijkheden voor diverse partijen; 

• ruimte bieden voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek; 

• kostenefficiëntie en multifunctionaliteit met speciale aandacht voor beheersfase; 

• samenwerking met andere (inter)nationale proeftuinen; 

• doorontwikkeling van innovatieve kennis op gebied van klimaatadaptatie; 

• internationale kennisuitwisseling rondom klimaatadaptatie. 

Kennisontwikkeling en uitwisseling staan dus centraal. De kennis en expertise van klimaatadaptatie en – mitigatie wordt gebundeld en uitgewisseld met bedrijven, onderzoekers, studenten, kennisinstellingen en overheden in diverse onderzoek- en onderwijsprogrammas zoals minoren, masters, summer schools en learning communities.  
 
Enkele getallen voor een indicatie van de omvang en interactie in proeftuin zijn opgenomen in tabel. 

Tabel 1 Omvang klimaatmitigatie en -adaptatie proeftuin (Entrance en BuildinG) 

Activiteit	grootte
HanzePro alumni	>500
BarnTalk	10 per jaar  50 -100 deelnemers
Betrokken Lectoren bij proeftuin	13
Docent onderzoekers	Ca 100
Promovendi	>10
Studenten per jaar	500+
Research output (2017-2022)	>300
Beroepspraktijk & samenleving (partners)	500+
Onderzoeksvolume [Euros]	>7 miljoen
Bezoekers per jaar	Ca 20,000
Piek bezoekers op 1 dag new energy forum	2.200
Grootte gebied	4 ha

Kennisontwikkeling en uitwisseling 

HanzePro is een opleidingsinstituut voor professionals die ruim tweehonderd opleidingen verzorgd, waaronder klimaatadaptatie. Tijdens de cursus klimaatadaptatie zijn er naast workshops en presentaties, demonstraties in de proeftuin waarbij verschillende klimaatadaptieve voorzieningen onder water  worden gezet en worden gemonitord. Met innovatieve meetmethoden wordt met de deelnemers data uitgelezen en de resultaten in een workshop geanalyseerd en bediscussieerd. Met de proeftuin krijgen professionals en bedrijven de kans om in de praktijk hun kennis, vaardigheden en competenties verder te ontwikkelen voor grote uitdagingen als klimaatmitigatie en -adaptatie, circulair bouwen en aardbevingsproblematiek. 

Barn Talk 

De Energy Barn is een duurzaam gebouwde, multifunctionele ontmoetingsplek voor sfeervolle, inspirerende, ‘energieke’ bijeenkomsten op het gebied van energietransitie. Barn Talks zijn debatten over verschillende aspecten van de energietransitie. Iedere eerste woensdag van de maand komt een gastspreker aan het woord over een actueel thema dat raakt aan de energietransitie en klimaatadaptatie. Het is een interactieve sessie, waarin een gesprek wordt gevoerd met andere tafelgasten en het publiek. Hierbij wordt kennis gedeeld, wordt netwerk opgebouwd. Per jaar zijn er 8 tot 10 Barn Talks, en er komen tussen de 50 en 100 mensen per keer.  

Maatschappelijke ontwikkelingen 

De nadruk van de klimaatproeftuin ligt op nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen zoals klimaatadaptatie en - mitigatie. Die maatschappelijke ontwikkelingen, zoals energietransitie, circulaire economie of vergroten van biodiversiteit, worden meegenomen in de ontwikkeling van de innovaties op klimaatadaptief gebied. De proeftuin heeft een gezamenlijk aantal bezoekers van meer dan 20.000 per jaar, met hoogtepunten op dagen als New Energy Forum met 2000-2.200. De bezoekers van de proeftuin bestaan uit: 

• delegaties binnen- en buitenland: kennisnemen van hoge dichtheid van innovaties op gebied van Klimaatadaptatie; 

• burgers: bewustwording, educatie, ideeën voor hun eigen terrein; 

• bedrijven: innovatie, kennis benutten; 

• overheden: met focus op kennisuitwisseling in Noord-Nederland; 

• onderwijsinstellingen: innovatie, educatie; 

• kennisinstellingen: innovatie, kennisontwikkeling. 

De Klimaatproeftuin voorziet in realisatie van deze doelstellingen door nauwe betrokkenheid van publieke en private sector die bijdragen aan de versnelde opschaling van innovatieve producten naar de praktijk.  

Van proeftuin naar Straatbeeld 

Innovaties die klaar zijn voor de markt  worden opgeschaald naar het openbare en particuliere gebied in steden om een bijdrage te leveren aan klimaatadaptatie en betere leefomgeving. Er zijn diverse innovaties uit de klimaatproeftuin die in praktijk al op vele locaties zijn toegepast zoals de klimaatboom, waterwall (waterbergende muur) en recent zijn bomengroeiplaatsen opgeschaald naar de binnenstad van Groningen. Aan de voet van de Martinitoren ligt de Grote Markt waar 30 nieuwe bomen dit jaar zijn geplant en zijn voorzien van een innovatief waterbergingssysteem.  

Tabel 2 Enkele voorbeelden van opgeschaalde innovaties naar praktijk 

Innovatie in proeftuin	In praktijk
Bomengroeiplaats	30 bomengroeiplaatsen in centrum van Groningen
Waterwall	4 (Zwolle en Leeuwarden)
Klimaatboom	1 (Groningen)
Lichtreflecterend asfalt	46 diverse gemeenten
Geoptimaliseerde water infiltratievoorzieningen	>15 diverse gemeenten
Lichtreflecterende bestrating	38 Gemeenten in Groningen

Veel van de innovaties zijn multifunctioneel met hun bijdragen aan zowel wateroverlast, droogte en hitte maar ook aan biodiversiteit en natuurinclusiviteit, droogte, bodemdaling en wateroverlast (groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving). Alle innovaties die in de praktijk worden geïmplementeerd staan op de open source groenblauwe klimaatadaptatie database climatescan.nl. Een voorbeeld van grootschalige opschaling is de bomengroeiplaats in het centrum van Groningen.  

De Bomengroeiplaats is een multifunctionele groeiplaats met waterberging en passief irrigatiesysteem, waarin tijdens natte periodes het water wordt opgevangen en gebufferd voor (her)gebruik tijdens droge periodes. Een boom die altijd over water beschikt, draagt in hoge mate bij aan de leefbaarheid van de stad, omdat hij water kan blijven verdampen en zodoende een koelende uitwerking heeft op zijn omgeving. De groeiplaats is opgebouwd uit bomenzand met daarop een drukverdelende constructie, gevuld met een bosstrooisel. Hierdoor ontstaan gunstige groeiomstandigheden voor de boom, met een nagebootste bosbodem (leeflaag), een stabiele schijngrondwaterstand en zuurstofhuishouding.  

Doordat de boom, in dit geval ‘Ulmus Resista ‘Rebona’ (resistente iep), water verdampt, onttrekt hij water uit het bomenzand en de capillaire werking van het Permavoidsysteem zal het water een ‘tekort’ in de leeflaag aanvullen. Met deze innovatie wordt het riool ontlast en het grondwater in de omgeving op peil gehouden. Met sensoren wordt de dynamiek van de bodem en het water gemonitord zoals vochtgehalte en waterstanden op verschillende dieptes in de groeiplaats. Ook het zuurstofgehalte, boom diameter, scheutlengte en bladkleur wordt gemonitord.  

Toekomst 

In de toekomst komen meer innovaties naar de proeftuinen in Groningen, denk aan zuivering van afvalwater, (her)gebruik van regenwater en specifieke innovaties als ‘harsfalt’ als vervanger voor asfalt (zonder aardolieresiduen) in combinatie met lichtreflectie voor koeler stedelijk gebied. Dit jaar wordt gestart met de aanleg van een voedselbos in een hoefijzervorm met als doel een buiten(les)ruimte te maken voor onderwijs/kennisdeling in de zomermaanden. Ook worden drie biobased en/of circulaire gebouwen neergezet in het kader van een TKI Bouw project/RBHC. Kennisontwikkeling en uitwisseling van natuur inclusieve klimaatadaptatie met aandacht van ontwerp, aanleg en beheer staat hierbij weer centraal.