Mens en dier schetsen mee voor een optimale stadsverlichting

Slimme verlichting in de handen van de burger, dat idee intrigeert Philip Ross in eerste instantie. Het is waarmee hij zijn Lichtschetsen-project start. “Wij hebben verstand van licht, de burger heeft verstand van de locatie, die weet wat daar speelt en gebruikt die plek. Die input wil je zo vroeg mogelijk in het lichtproces meenemen.” Hij ontwikkelt er een tool voor omdat hij vindt dat die inbreng van de inwoner nog te veel ontbreekt.  

Maar waar de mens licht wil, onder andere om zich veilig te voelen, heeft de natuur andere wensen. Kunstlicht kan een negatieve impact hebben op dieren: op hun slaapritme, biodiversiteit, voortplanting, de grootte van hun populaties, hun verplaatsgedrag et cetera. Verschillende eigenschappen van licht, zoals intensiteit, timing, richting en kleur kunnen hierbij een rol spelen. In het algemeen geldt, hoe minder kunstmatig licht, hoe beter het voor de dieren is.     Foto: Bart van Overbeeke

Bemiddelen in conflict 

Dat conflict speelt steeds meer op in stedelijke gebieden, zeker met de toenemende vergroening van binnensteden, en zeker in parken. “Daar zie je die tegenstrijdige belangen het meest opspelen. De gemeenten willen mensen in beweging hebben, ook ’s avonds. Dat is goed voor gezondheid en het welzijn”, zegt Ross. “Dus daar is licht voor nodig, om je veilig te voelen en het park te ervaren. Terwijl de natuur juist gebaat is bij zo min mogelijk kunstlicht.” 

Die discussie is vervolgens vaak zwartwit, meent Ross, het is laveren tussen twee uitersten: enerzijds geen licht om het park ’s avonds voor de natuur te laten zijn, anderzijds de stem dat in een stad de natuur ondergeschikt is aan de veiligheid van de mens. Twee niet houdbare karikaturen volgens Ross, die met zijn tool ertussenin wil gaan zitten. “Hoe krijg je een situatie waarin het lichtbeeld voor de mensen prettig is en tegelijkertijd de impact voor de natuur beperkt blijft of omlaag gaat.” 

Lichtschetsen in het park 

Om dat evenwicht te vinden, ontwerpt Ross vijf slimme paaltop-ledarmaturen, ieder voorzien van 38 individueel aanstuurbare spots, die licht in allerlei kleuren, richtingen en patronen kunnen maken. De armaturen komen op verplaatsbare masten. Een iPad-interface maakt het voor een burger eenvoudig om vervolgens op locatie live het licht naar wens vorm te geven. “Die kan gaan schetsen, alsof je aan het aquarellen bent. Je kiest tinten wit of kleuren en schetst het licht in laagjes rond dat armatuur, omdat je bijvoorbeeld warm wit licht op een struik wilt en een kleuraccent op een object.” 

Dat het live op de beoogde locatie gebeurt is uniek. “En erg belangrijk dat je meteen ter plekke ziet wat het oplevert. Licht moet je ervaren.” Een ander vitaal onderdeel is dat het schetsen gradueel gebeurt, legt Ross uit. “Sommigen zeggen, in een park moet je rood licht hebben, dat is minder belastend voor de dieren. Dat is wel zo, maar als je dat aanzet, voelen mensen zich daar niet prettig bij. Als je gradueel richting dat rood gaat, met misschien en beetje groen zodat je wat amberachtige tinten krijgt, dan kunnen mensen zeggen tot welk punt dat nog prettig is. Dan zit je misschien ook dicht bij dat uiterste en heb je toch winst behaald.” 

De ecologische inbreng 

Ross brengt de stem van de dieren in de tool op basis van een wetenschappelijke methode. Die rekent een maat uit die een indicatie geeft voor hoe belastend het gemaakte licht is voor specifieke dieren. Een ecoloog doet dan, voor de inwoners aan de slag gaan, een omgevingsanalyse.  

Nadat de inwoners hun schets gemaakt hebben, opent Ross een extra tabblad en kan hij in het systeem de stem van de natuur toevoegen. Door onder andere de intensiteit te veranderen, de kleur naar rood te verschuiven en de kleuren anders op te bouwen: de zogeheten metamere kleuren, waarbij de kleuropbouw wijzigt, maar dit voor het menselijk oog nauwelijks waarneembaar is, terwijl de impact op een dier flink verlaagd wordt. Ook dit gebeurt live en gradueel, zodat er een gesprek op gang komt met de inwoners. Praten over licht via licht, precies wat Ross met de tool beoogt. 

Het levert soms verrassende dingen op. Ross noemt een pilot in een Eindhovense wijk waarbij een van de inwoners hele lage lichtniveaus gebruikte, want het is energiezuinig, goed voor de natuur en rustig voor de ogen. Het leverde veel enthousiasme op. Een ander voorbeeld is dat van een zesjarige jongen die een schets met felle kleuren maakte. “Toen zeiden mensen: we zijn een familiewijk, misschien kunnen we dit voor kinderbedtijd best even aanzetten en daarna gaan we rustig naar de gedimde stand.” 

Pilot in Stadswandelpark 

Een van de pilots vindt plaats in het Stadswandelpark in Eindhoven, een park dat overdag volop wordt gebruikt, maar dat ’s avonds als te donker wordt ervaren. Ross voert bij een entree zijn pilot uit met vijf mensen. Drie van hen bezoeken het park geregeld, de anderen zijn een ecoloog en een vertegenwoordiger van de stad.  

Er volgen inleidende gesprekken, de drie maken hun lichtschets en Ross brengt vervolgens de stem van de natuur in: door een eerste dimactie brengt hij de intensiteit tot dertig procent terug om te kijken of dat acceptabel wordt bevonden en om de metamere kleuren te optimaliseren. Daarna past hij gradueel de kleurcompositie aan richting het voor veel dieren prettige rood, door het blauwe en daarna groene kanaal zo ver mogelijk te dimmen. Dat eindresultaat wordt in een laatste stap verder gedimd tot het minimum wat de gebruikers als prettig ervaren. Zo wordt per schets een optimum gevonden: de gebruiker van het park krijgt een verlichting die hij als prettig en veilig ervaart en in alle schetsen werd de impact voor de natuur ten opzichte van de bestaande situatie enorm verbeterd. Ook het benodigde energieverbruik daalt fors. 

Conclusies 

Na enkele pilots trekt Ross conclusies. “Wanneer je mensen de juiste tool geeft, gaan ze er genuanceerd mee om, het wordt geen kermis. Je krijgt waardevolle gesprekken over kleur en licht in het algemeen en over de meerwaarde die het kan hebben.”  

Daarnaast kan kleur een rol spelen als je het dier en de natuur een stem wilt geven, met behoud van de positieve ervaring van mensen, constateert hij. “Je vermijdt die alles-of-niets discussie die zoveel weerstand oproept.”  

Een derde conclusie is dat je kleur niet los kunt zien van andere zaken zoals richting, intensiteit, duur. “Die kun je allemaal in samenhang inzetten om licht voor mens en dier te optimaliseren. De tool gaat daar ook over.” Tot slot noemt hij dat slimme verlichting vaak over beheertechnische zaken gaat en daar ook heel nuttig voor is, maar dat het dus ook in te zetten is om ervaring van mensen te verbeteren en de impact op dieren te verminderen. 

Volgende stap 

Ross benadrukt dat de tool niet bedoeld is om ergens definitief te plaatsen, maar dat het een ontwerpinstrument is. “Het is informatie verzamelen op basis van de schetsen en de gesprekken, allemaal input voor het uiteindelijke ontwerpproces. Het zijn geen ‘affe’ lichtontwerpen, maar de basis voor een vertaalslag richting het uiteindelijke ontwerp.”  

Op het groene Kerstroosplein in Eindhoven voert Ross daartoe een project uit voor de gemeente, waarin hij samen met collega-ontwerper Ellen de Vries de lichtschetsen van omwonenden vertaalt naar een lichtontwerp. De realisatie daarvan is gepland voor eind dit jaar. 

“We hebben op basis van de lichtschetssessies een lichtontwerp gemaakt, waarin we met off-the-shelve RGBW-armaturen de belangrijkste aspecten kunnen realiseren.  We ontwerpen een aantal lichtscenario’s in lijn met wat de mensen in de sessies geleerd hebben. Die mogen daar weer op reageren en dan passen we het waar nodig aan. In een volgende ronde, circa drie maanden later, kijken we of het ook op de lange termijn, bijvoorbeeld in een ander seizoen voldoet. Zodat het een scenario wordt dat langere tijd meegaat.” 

De inwoners blijven zo voortdurend betrokken om het lichtplan ten bate van de natuur en hun gebruik van de ruimte te verfijnen. “Mensen zijn echt bereid mee te denken, van wat ik heb gezien in mijn sessies vinden ze het zelf ook belangrijk. En er is echt nog ruimte om licht voor mens en natuur te verbeteren. Het is zeer de moeite waard om dat nog verder uit te bouwen in de openbare ruimte.” 

Noot: Dit artikel verscheen eerder in het Technisch Vakblad Openbare Verlichting van OVLNL