VNG presenteert handreiking digitale ethiek

maandag 28 februari 2022

timer 4 min

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft onlangs de handreiking digitale ethiek gepresenteerd. Het gebruik van algoritmen, sensortechniek en toepassingen die gebruik maken van gecombineerde databronnen worden door gemeenten steeds vaker ingezet. Dit heeft effect op publieke waarden. “Belangrijke waarden, zoals privacy, autonomie en transparantie komen met de inzet van nieuwe technologie in een nieuw daglicht te staan”, zo stelt de handreiking.

Bron: VNG

Door te werken met digitale ethiek wordt de veranderende relatie tussen overheid en inwoner gevolgd en ontstaat de vraag hoe gemeenten goed afgewogen en op verantwoorde wijze gebruik kunnen maken van nieuwe technologie. Ook de vraag hoe ethiek een bijdrage kan leveren aan het vergroten van vertrouwen in de overheid is aan de orde. En meer praktisch: hoe kan worden voorkomen dat ethiek als belemmerend of vertragend wordt ervaren? Dit zijn vraagstukken in ontwikkeling. Door de handreiking worden ervaringen en tips gedeeld om gemeenten op weg te helpen met het thema digitale ethiek.

Leren en verbeteren

Onder digitale ethiek wordt het ethisch verantwoord inzetten van data en digitale technologie verstaan. Het gaat over publieke waarden die relevant zijn bij de digitalisering van het gemeentebestuur en de organisatorische inbedding daarvan. De handreiking ondersteunt door te laten zien hoe ethiek op een natuurlijke manier een plek kan krijgen binnen de gemeentelijke organisatie en concrete projecten. Hierbij is ethische perfectie niet het uitgangspunt, maar gaat het over leren en verbeteren. Gemeenten bevinden zich op het gebied van digitale ethiek in verschillende fasen van ontwikkeling. Zo hebben sommige gemeenten stappen gezet via een bewustwordingsprogramma of het instellen van een ethische commissie, terwijl andere gemeenten zijn gestart met het inrichten van een inwonerpanel om inwoners te betrekken.

Uitdagingen

De handreiking benoemt zes uitdagingen waarmee gemeenten te maken hebben. Een goede start maken met digitale ethiek is soms lastig. Digitalisering, publieke waarden en de organisatorische inbedding zijn grote en abstracte thema’s. Veel gemeenten worstelen met de vraag waar te beginnen. Is het bijvoorbeeld een voorwaarde om veel tijd te steken in het uitwerken van een eigen ethische waardenset? Moet er een groots programma worden opgetuigd of is een serie workshops voldoende? En gaat het wel lukken om de handen op elkaar te krijgen voor het thema digitale ethiek? Deze uitdaging speelt voornamelijk bij gemeenten ‘beginnend’ of ‘op weg’ zijn.

Daarnaast vereist het waarborgen van digitale ethiek specifieke kennis en expertise die niet altijd beschikbaar is. Ethische afwegingen maken met elkaar vraagt kennis en expertise. Op dit moment wordt het onderwerp digitale ethiek veelal opgepakt door mensen ‘die het erbij doen’. Dit zijn vaak strategisch adviseurs of Privacy Officers die vanuit persoonlijke interesse of affiniteit het onderwerp oppakken. Om het onderwerp structureel een plek te geven is specifieke kennis en expertise nodig. Door gebrek aan tijd, capaciteit en kennis dreigt digitale ethiek tussen wal en schip te vallen.

Een andere uitdaging is regionale samenwerking. Dit komt vooralsnog nauwelijks van de grond, zo stelt de handreiking. Omdat digitale ethiek specifieke kennis en expertise vergt ligt het voor de hand om als gemeenten de krachten te bundelen. Een regionaal functionerende ethische commissie of het gezamenlijk aannemen van medewerkers met specifieke expertise. Veel gemeenten zien hier een mooie kans, maar de realiteit is dat deze samenwerkingen vooralsnog niet van de grond zijn gekomen.

Op de kaart zetten

Het is niet altijd eenvoudig om digitale ethiek gemeentebreed op de kaart krijgen Op weg Om digitale ethiek goed op de kaart te zetten, is het belangrijk dat inwoners raadsleden, het college en het MT/directie het onderwerp de moeite waard vinden. De mate waarin deze actoren belang hechten aan het thema digitale ethiek wisselt echter sterk. In sommige gemeenten zijn raadsleden zeer actief op het onderwerp en stellen ze er regelmatig vragen over aan het college, zoals in Utrecht. Ook zijn er plaatsen waar inwoners de gemeente actief bevragen over digitalisering, bijvoorbeeld in Hilversum.

Voor een aantal gemeenten geldt dat de eigen ethische waarden zijn vastgesteld en dat nu een implementatiefase begint. Voor veel gemeenten is dit een lastige opgave. Digitale ethiek wordt veelal naast de primaire processen georganiseerd en blijkt lastig om in te bedden. Het is een uitdaging om alle digitaliseringsinitiatieven binnen de gemeentelijke organisatie in beeld te hebben en daarvan de ethische kwaliteit te garanderen. Hieraan gerelateerd is dat de verbinding tussen de staf (waar de kennis zit) en de beleidsafdelingen (waar de uitvoering van digitalisering plaatsvindt) niet altijd goed te maken is.

Tot slot vraagt digitale ethiek blijvende aandacht van de organisatie. Het thema is niet een eenmalige check op digitale technologie, maar vraagt blijvende aandacht van de organisatie. Dit komt doordat een digitale toepassing tijdens de levenscyclus regelmatig geoptimaliseerd wordt en daardoor verandert. Ook is het mogelijk dat een digitale innovatie voor iets anders wordt gebruikt dan waar het oorspronkelijk voor was bedoeld. Een goed voorbeeld zijn scanauto’s voor het handhaven van de parkeerregels, maar ook worden ingezet om te controleren of mensen zich houden aan coronaregels. De kenmerkende veranderlijkheid rond deze innovaties, maakt het noodzakelijk dat digitale ethiek blijvend aandacht heeft.

De Handreiking Digitale Ethiek is gratis te downloaden via www.vng.nl. De handreiking geeft naast uitdagingen ook verschillende tips en aandachtspunten om mee aan de slag te gaan. Dit artikel verschijnt in Straatbeeld 1/2022, thema slimme openbare ruimte.