Kunst in de openbare ruimte: kerken en kloosters

Tekst: Eline Crijns en Cintha van Heeswijck 

Liggend in een gekleurd golvend landschap van foam kussens onder me en de houten balken van de Chiesetta della Misericordia als een firmament boven me, word ik ondergedompeld in het 13-eeuwse kerkinterieur. Op een groot scherm zie ik de intieme beelden van When the body says Yes, het videokunstwerk van Melanie Bonajo voorbij rollen. Die ervaring van kunst beleven in een kerk in 2021 op de Biënnale van Venetië is me bijgebleven. Misschien omdat het schuurde om de naakte geoliede lichamen in Bonajo’s film over elkaar te zien glijden met in mijn ooghoeken de relieken van de religieuze omgeving. Ik vermoed dat het minder intens was geweest die beelden te zien in het Rietveld paviljoen, de gebruikelijke plek voor de Nederlandse inzending van de kunstbiënnale in de gondelstad.  

De ‘symbiose tussen kunstwerk en plek’ heet het fenomeen dat ik in Venetië ervoer, waarbij de locatie en de beeldende kunst een verbinding met elkaar en met de bezoeker aangaan. Waardoor iets ontstaat dat sterker is dan de som der delen. Dat gegeven vormt niet alleen een sterk uitgangspunt, maar is ook pure noodzaak. Want kerken en kloosters zijn op zoek naar herbestemmingsideeën voor hun gebouwen, omdat de geloofsgemeenschappen krimpen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) biedt bouwstenen en handreikingen om kerkgemeenschappen te helpen en stimuleren een kerkvisie te ontwikkelen. Samen met gemeenten en provincies streven ze ernaar op een andere manier de toekomst van het religieus erfgoed veilig te stellen. Het tonen van hedendaagse kunst is er daar een van. 

De praktijk leert: zoveel uiteenlopende religieuze locaties, zoveel oplossingen en invullingen. Het brengt de liefhebber van beeldende kunst op bijzondere plekken buiten de museummuren. Voor Straatbeeld maakten we een rondgang langs initiatieven van kunst in kerken en kloosters. Wie deze zomer op pad wil en al lang niet meer in een kerk geweest is of eens een klooster van binnen wil zien, heeft meer dan genoeg keus. Het zijn mooie voorbeelden voor andere gemeenten. 

Kunst in Grote Kerk Alkmaar 

De beeldbepalende 500-jarige Grote Sint Laurenskerk heeft geen religieuze functie meer, maar wel een goedgevulde culturele agenda. Voor het zomerprogramma dit jaar is het kunstenaarsduo Driessens & Verstappen uitgenodigd om werk te maken dat reflecteert op het erfgoed van de kerk. Voor hun project Fossil Remains lieten zij zich inspireren door de fossielen in de Belgische hardstenen kerkvloer. Steen dat zich ongeveer 345 miljoen jaar geleden heeft gevormd toen de Ardennen nog deel uitmaakten van een tropische zee vol koralen, vissen en schelpdieren. Talloze fossielen van schelpen, koralen en zeesponsen zijn sindsdien opgeslagen in het steen waar de grafzerken uit zijn gemaakt. De kunstenaars werpen een speculatieve blik op de verre toekomst. Hoe ziet de eindbestemming van ons plastic afval eruit? Zijn het de fossielen van de toekomst?

Kunstkerk Dordrecht  

De voorbijganger die omhoog tuurt ziet bovenop de Kunstkerk in Dordrecht een driehonderd kilo zware kip prijken. Als zijn blik omlaag glijdt naar de straatstenen is de kans groot dat zijn ogen blijven hangen bij een van de vele religieus geïnspireerde afbeeldingen in het gebrandschilderde glas op het kunstwerk dat Studio Job maakte voor de voorgevel van de voormalige gereformeerde kerk. Deze zomer is de expo Art of Living te zien met tien deelnemende kunstenaars. Zij komen samen op voor één belang: dat van toepasbaarheid van de kunst op sociale kwesties. Hierbij staat duurzaamheid en langdurigheid centraal en is gerecycled materiaal de leidraad van alle kunstwerken. 

Oude Kerk Amsterdam  

Midden op de Wallen is de Oude Kerk een oase van rust. Op zondagmorgen wordt er nog een gebedsdienst gehouden. Gewoon even binnen zijn tussen het ingetogen interieur en de oude graven is al een ervaring op zich. Daarbij heeft de Oude Kerk een tentoonstellingsprogramma van allure waarbij tweemaal per jaar een hedendaagse kunstenaar wordt uitgenodigd werk speciaal voor de plek te maken. Deze zomer markeert kunstenaar Ana Navas de start van een nieuwe programmalijn in de zijruimtes van de Oude Kerk. Navas presenteert een serie glaswerken die technisch verwant zijn aan brandschilderen. De kleuren en vormen zijn ontleend aan details uit kleding en objecten uit vrouwenportretten.   

Grootste Museum van Nederland  

Veel vliegen in een klap als het gaat om kunst in religieus erfgoed slaat het initiatief van Museum Catharijneconvent in Utrecht. Zij verenigde zestien kerken en twee synagogen onder de noemer Grootste Museum van Nederland. Centraal daarbij staat het monument zelf als kunstwerk dat (meer) gezien mag worden – waarom vereren we kerken in het buitenland vaak wel met een bezoekje en lopen we in eigen land minder makkelijk binnen? De geselecteerde kerken blinken uit door hun bijzondere architectuur, interieur, kunstwerken of glas-in-loodramen. Ze staan verspreid over het hele land; op de website zijn de locaties met hun verborgen schatten te vinden. De openingstijden tonen dat je altijd wel ergens kunt binnenlopen.  

Beeldenmagazine  

Dit artikel verscheen eerder in Beeldenmagazine, een blad dat zich al 25 jaar exclusief richt op alle aspecten van ruimtelijke kunst, verbreed met hedendaags engagement, inclusiviteit, diversiteit en actuele informatie over nationale en internationale beeldhouwkunst. Beeldenmagazine verzorgt voor Straatbeeld de nieuwe rubriek Kunst in de Openbare Ruimte.