Kunst in de openbare ruimte kan verschillende doelen dienen

Standbeelden op sokkels 

Na de beeldenstorm in 1566 was het lange tijd stil rond de beeldhouwkunst in Nederland. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw kwamen er beelden in de openbare ruimte van gezagsdragers, schrijvers, musici, schilders, geleerden en anderen die werden bewonderd. Hun bronzen afbeeldingen werden op hoge sokkels geplaatst, denk daarbij aan de standbeelden van Johan de Witt en Willem van Oranje in Den Haag of het beeld van schrijver en dichter Joost van den Vondel in het Vondelpark of van schilder Rembrandt op het Rembrandtplein in Amsterdam. 

Door de oprichting van de Rijksakademie in 1870 door koning Willem III werd de beeldhouwkunst nieuw leven ingeblazen. In eerste instantie vormde de tekenkunst de grondslag voor het kunstenaarschap, ook voor de beeldhouwers. Er werd een academisch-classicistische kunstopvatting uitgedragen. Later kwam er meer ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en keuzevrijheid voor de kunstenaars. Voor de in 1907 benoemde directeur Antoon Derkinderen moest de kunst dienend zijn; hij plaatste tegenover het ideaal van de vrije kunstenaar dat van de gemeenschapskunstenaar. Zijn ideaal was de vereniging van het kunst- en het ambachtsonderwijs.  

Onder zijn leiding kwamen de beeldhouwers van de Amsterdamse School op, de zogenaamde bouwbeeldhouwers, zoals Hildo Krop, Antoon Raedecker, Jaap Kaas en Theo Vos. Zij sierden Berlages zuidelijke uitbreiding van de stad Amsterdam in 1917, het zogenaamde Plan-Zuid op met beelden aan gevels, bruggen en scholen. Het zijn beelden met veel symboliek waarin vaak het socialistische gedachtegoed in verborgen lag: aandacht voor gelijkheid man/vrouw, de positie van de arbeiders, aandacht voor de relatie mens en dier, aandacht voor natuur en educatie. Heden ten dage kun je nog steeds genieten van rondleidingen in Amsterdam Zuid langs deze natuurstenen beelden die in de bouwkunst aldaar zijn verwerkt.  

Standbeeld Joost van de Vondel. Foto gemaakt door Hans Domburg

Bloeiperiode wederopbouw 

Na de tweede wereldoorlog brak een bloeitijd aan voor de beeldhouwkunst in de openbare ruimte, omdat van overheidswege bij de wederopbouw werd bepaald dat nieuwe openbare gebouwen één procent van de bouwsom aan kunst moesten besteden. Hierdoor treffen we onder meer bij rechtbanken, scholen, ministeries, de Belastingdienst, KPN, de Gasunie en de Waterschappen vaak de mooiste merendeels abstracte kunstwerken aan van onder meer Carel Kneulmans, Andre Volten en Carel Visser.  

Vaak zijn het mannelijke kunstenaars die de opdrachten kregen vanwege de destijds traditionele man/vrouw verhoudingen in de samenleving. Vanaf het einde van de twintigste eeuw zien we een duidelijke omslag ontstaan en krijgen steeds meer vrouwelijke kunstenaars opdrachten. Mede door het vernieuwende initiatief tussen 1982-1994 op de Maliebaan in Utrecht, waar de gemeente koos om een beeldenlijn te realiseren met uitsluitend vrouwelijke kunstenaars.        

Vanaf 1949 organiseerde gemeente Arnhem iedere zeven jaar de internationale beeldententoonstelling in park Sonsbeek, in samenwerking met het Kröller Müller Museum. De organisatie kent ups en down maar inmiddels wordt er gewerkt aan een nieuwe tentoonstelling in 2026. Begin twintigste eeuw werd Den Haag Sculptuur in het leven geroepen. De beeldententoonstelling aan de Lange Voorhout werd een begrip in Nederland maar door het afhaken van de gemeente Den Haag bestaat het initiatief niet meer.  

Opgegroeid in Arnhem was Sonsbeek voor mij de aanleiding om in Amsterdam Zuid het beeldeninitiatief ARTZUID te starten zeventien jaar geleden. Van 17 mei t/m 21 september 2025 vindt de 9de editie plaats van de Amsterdam Sculptuur Biënnale. In het kader van Amsterdam 750 jaar wordt de vrijheid, tolerantie en het internationale karakter van de stad gevierd met 60 beelden van nationale en internationale kunstenaars. Al deze kunstinitiatieven in de openbare ruimte geven kunstenaars een podium, zetten een stad op de kaart, zorgen voor verbindingen en sociale contacten en verbreden de horizon van jong en oud.

Herwaardering  

De afgelopen decennia zien we een herwaardering van kunst in de openbare ruimte. Kunst kan steden verfraaien en tegelijkertijd een verbindende rol hebben. Denk aan de prachtige collectie van de gemeente Rotterdam en hun laatste aanwinst het beeld voor het Centraal Station van Thomas J. Price. Er is een groeiende aandacht voor geëngageerde kunst: kunstenaars die bezig zijn met maatschappelijke onderwerpen als klimaat, overconsumptie of koloniaal verleden. De sokkels zijn verdwenen. De kunst staat tussen de mensen. Tegelijkertijd worden oude collecties geherwaardeerd. Beide richtingen hebben waarde. Kunst inspireert immers, houdt onze geest lenig en draagt bij aan een verdraagzame en tolerante wereld. Daarom mag de rol van kunstenaars in de samenleving niet worden onderschat.  

Veel steden doen momenteel een 0-meting. Geïnventariseerd wordt uit welke beelden de collectie bestaat, wat de staat van onderhoud van de werken is en of ze op een relevante plek staan of herplaatst kunnen worden. Ook wordt onderzocht in welke wijken de leefomgeving kan worden opgevrolijkt met meer kunst op straat. Er wordt gekeken naar de kenmerken en de geschiedenis van het gebied en of er kunstenaars zijn die in hun oeuvre met bepaalde onderwerpen bezig zijn. En hoe staat het met de vertegenwoordiging van mannelijke, vrouwelijke kunstenaars en kunstenaars met een migratieachtergrond? En is er plek voor jonge kunstenaars om te experimenteren met kunstwerken op formaat voor de buitenlucht. Zijn de academies erbij betrokken?  

Enfin, kunst in de openbare ruimte is een veelomvattend metier dat verschillende doelen kan dienen. Feit blijft dat de beelden tijdelijk of permanent onderdeel gaan uitmaken van de leefomgeving van de mensen die er wonen.  Hen betrekken dan wel laten meebeslissen over de keuze van de kunstwerken draagt bij aan hun gevoel van trots zijn op de buurt, bewustwording van je leefomgeving, gespreksstof met de mensen in je straat en uiteindelijk verbinding. Dit is de uitdaging waar kunstcommissies, stadscuratoria en politiek voor staan en waar het bij kunst in de openbare ruimte om zou moeten draaien.  

Beeldenmagazine verzorgt voor Straatbeeld de rubriek Kunst in de Openbare Ruimte. Het is een blad dat zich al 25 jaar exclusief richt op alle aspecten van ruimtelijke kunst, verbreed met hedendaags engagement, inclusiviteit, diversiteit en actuele informatie over nationale en internationale beeldhouwkunst. 

Meer weten over Beeldenmagazine, ga dan naar hun website